काय्मचा नखः गथांमुगः चःह्रे
– कल्याण मित्र
झी नेवाःतय् थःगु हे पहःया मौलिक संस्कृति व परम्परा दु । झीगु व हे मौलिक संस्कृति व परम्परा हे झीगु म्हसीका खः । दँय्दसं इलय्ब्यलय् वइगु थीथी कथंया नखःचखः हनेगु झ्वलय् झीसं न्ह्यब्वया वयाच्वनागु झीगु मौलिक संस्कृति हे नेपाःया राष्ट्रिय संस्कृतिया धरोहरकथं हलिमय् बय्बय् जुयाच्वंगु दु । थ्व झी नेवाःतय्गु नितिं गौरवया खँ खः । तर झीसं थथे अतिकं महत्वं जाःगु नेवाः संस्कृति व परम्परायात गुलि फु उलि न्हियांन्हिथं च्वछाय्गु कुतः याय्माः । थ्व झी सकल नेवाःतय्गु कर्तब्य नं खः । नेवाः जुयागुया गौरव नं ताय्केमाः । थःगु धर्म, संस्कृति व परम्परायात गथे यानाः ईकथं छ्यलेमाः धयागु खँय् नं च्यूताः तय्माः ।
थ्व हे झ्वलय् झीसं हना वयाच्वनागु नेवाः संस्कृतिइ गथांमुगः चःह्रेया नं थःगु हे पहःया महत्व दु । भूत, प्रेत, पिचास, डाकिनी, शाकिनी, बोक्सी, चण्डाल, चण्डालिनीपाखें बचे जुइत, उमित पन्छे यानाः सकलसिया मंगल जुइमाः, भिं जुइमाः धकाः हनेगु नखः खः, गथांमुगः चःह्रे । स्वनिगःया येँ, यल व ख्वपया थीथी त्वालय् दँय्दसं दिल्लागा चःह्रे अर्थात श्रावण कृष्ण चतुर्दशी कुन्हु हनीगु थ्व नखः गथांमुगः चःह्रेयात काय्मचा नखः नं धाय्गु याः ।
गथांमुगः कुन्हु त्वाःत्वाः पतिकं दुवातय् हःनापं दुगु न्हाय्पं कथिया प्वाँय् तुतिं बँय् चुइकाः गथांमगः थनातइ । अथे हे निपाः ल्हाः नं न्हाय्पं कथिया दय्कातइ । हासाया ख्वाःपाः दय्काः उकी ग्यानापुस्से च्वकं ख्वाः च्वयातइ । गनं गनं मिजंम्ह गथांमुगः थनातइसा गनं गनं मिसाम्ह गथांमुगः थनातइ । मिजं मिसा सी दय्केत ख्वाःपाः नं तयातइ । मिजं गथांमुगलय् मिजंचिं कथं न्हाय्पं कथि घाकातइ । गथांमुगलय् कापःयागु कतांमरि, भोग्त्या खायातल धाःसा व मिसा गथांमुगः जुइ । अप्वः यानाः नेवाः बस्ति दुगु थासय् दुवातय् गथांमुगः थनातइ ।
नवग्रहपाखें रक्षा याय्त नं थ्व नखं हना वयाच्वंगु खनेदु ।
गथे कि नँया अंगू गथांमुगःयात थीकाः न्ह्यात धाःसा शनि ग्रह शान्त जुइ, अले दच्छियंक भूत, प्रेतं थीमखु धयागु जनविश्वास दु । मिसातय् गथांमुगः कुन्हु थःगु ल्हाती लैंचा तय्गु याइ । चिचीधिकःपिं मिसामस्तय् थःथःगु ल्हातय् लैंचा तय्गु धकाः तिंतिं न्हुया जुइ । थःपिनिगु म्हितीगु कापःया कतांमरि गथांमुगलय् थीकाः मिसामस्तय्सं छेँय् यंकेगु याइ, सुनां सुनां धाःसा अन हे खाया तय्गु नं याइ । थ्वकुन्हु मस्तय् लिलाइ हे मखु । सुं अंगू न्ह्याय्गु, सुं लैचा तय्गु, अले सुं जगा फ्वनेगु धकाः ब्वाँय् ब्वाँय् जुयाच्वनी ।
सुथ न्हापां गथांमुगः दय्काः दुवातय् थनेधुंकाः त्वाःत्वाः पतिकं मस्तय्सं गथांमुगःया जगाः काय्गु धकाः लँजुवाःतय्के जगाः अर्थात चन्दा फ्वनेगु याइ ।
घण्टाकर्ण राक्षसया नां खः । गथांमुगःयात न्हाय्पनय् गं घाकातःम्ह घण्टाकर्ण नं धाइ । न्हापा न्हापा गनं गन छम्ह राक्षस वयाः दुःख बियाच्वंबलय् मनूत मुनाः व राक्षसयात ज्वनाः निपा न्हाय्पनय् गं घाकाः दाय् फक्व दायाः लिनाछ्वःगु जुयाच्वन । व हे राक्षसया प्रतीककथं गथांमुगः दय्कूगु नं खः धाइ ।
स्वनिगःया थीथी त्वालय् अप्वः यानाः व हे त्वाःयाम्ह छम्ह प्वःयात कट्टु छगः जक न्ह्याकाः अझ धाय् न्हापान्हापा ला काँस जक चीकाः नांगा तयातःम्ह, म्ह छम्हं थीथी उनं चित्र च्वयाः ल्हाती धौभ्यगः ज्वंकाः “आजु जय” धाय्काः वया ल्यूल्यू वनीपिन्सं “हा !.. ... ” धाधां छेँखा पतिकं जगाः फ्वनेगु चलनदु । थथे गथांमुगःया जगाः फ्वं वःम्ह प्वःयात शनि ग्रहया प्रतीककथं कयाः छेँखापतिकं थःगु गच्छेकथं अत्र, पुलांगु वसः, धेबा बीगु चलन दु । थथे दान बीबलय् नवग्रह शान्ति जुयाः दशा फाला वनी धइगु जनविश्वास दु । व हालाहुलु प्वःचां “ओम शान्ति, जय नेपाल” नं धाधां जगाः फ्वनीगु खः । थथे धाय्बलय् नवग्रह शान्ति जुयाः देसय् भिं जुइमा, शान्ति जुइमा, मनूतय् कल्याण जुइमा धकाः कामना याइगु जुयाच्वन ।
अले बहनी गथांमुगः थनातःगु थासय् यंकाः व प्वःचित धौबजि नकी । व लिपा प्वःचित ल्हाती छ्वालि छम्हु च्याकाः ज्वंकाः स्वक्वःतक गथांमुगः चाःहिकाः गथांमुगः सिमाकचात तयाः तःम्हू यानाः क्वःथलाः उकी फ्यतुकाः खिपतय् चिनाः साला यंकी । थथे साला यंकीबलय् लँ धुछी नाय्खिं बाजं नं थाय्गु चलन दु । गथांमुगःयात त्वाःया पिने दुगु खुसि, मसान वा त्वालं पिने दु वातय् वा छ्वासय् बिसर्जन याइ ।
थथे गथांमुगःयात बिसर्जन याय्धुंकाः त्वाःयापिं मनूतय्सं थःथःगु छेँपाखें सलिखय् बजि, मो, कः, स्वँला, हिपाँय्, लावा, छाः, बौस्वां, छगू कचिगु ख्येँय् तयाः उकी द्यःने तिंमत च्याकाः दुवातय् भूतयात बौ तय् यंकी । वयां न्ह्यः बौयात दथुइ तयाः प्यखेरं छेँजःपिं च्वनाः समेबजि प्रसादकथं नय् भाय् यानाः बौ ब्वय् तइ । बौ तयाः लिहां वयाः छेँया मूलुखाय् च्वसं खलुइ स्वख्वः दुगु नकिं ताइ । थथे नकिं ताय्बलय् भूतप्रेत मूलुखां छेँय् दुहां वय् फइमखु धयागु जनविश्वास दु ।
गथांमुगःयात मनूतसें भूतप्रेत, पिचास व समाजय् दुःख बीम्ह राक्षसया रुपय् कया वयाच्वंगु दुसां भूतप्रेतपाखें हे उबलय्या मनूतसें थःत माःगु ज्या कयाच्वंगु खनेदु । न्हापा न्हापा स्वनिगलय् मनूतय्गु जनसंख्या तसकं म्हो जूगुलिं बुँज्या याय्त तसकं थाकुइगु जुयाच्वन । बुँ धाःसा मिखां न्ह्याय् मदइगु जुयाच्वनीसा ज्या याइपिं तसकं म्हो तसकं म्हो जुयाः तःधंगु समस्या जूगुलिं उबलय्या तान्त्रिक गुरुजुपिनसं भूतप्रेत, पिचासया नायm महाद्यःया आराधना यानाः भूतप्रेत ब्वना हयाः स्वनिगःया थीथी थासय् सिन्हाज्या याकीगु जुयाच्वन ।
वर्षा शुरु जुइ न्ह्यः हे अक्षय तृतिया कुन्हु याकेमाः धकाः मरुसतःया भुतिसः न्ह्यःने भूतयात पूजा यानाः लुधंक नकाः बुँइ यंकेगु परम्परा दुगु जुयाच्वन । नेवाःतय् बुँइ भूतं ज्या याः वइगु व बालि बांलाकीगु विश्वास दु । स्वनिगःया थीथी थासय् सिन्हाज्या याकेधुंकाः भूतप्रेतयात बिदा बियाछ्वय्गु ज्याझ्वःकथं गथांमुगः चःह्रे नखः हंगु जुयाच्वन । व हे ज्याझ्वःया प्रतीककथं आःतक नं गथांमुगः चःह्रे हना वयाच्वंगु खः धइगु संस्कृतिविद्पिनिगु धापू दु ।
गथांमुगःया सम्बन्धय् १४गूगु शताब्दीइ च्वयातःगु गोपालराज वंशावलीइ न्ह्यथनातःगु दुगुलिं थ्व नखः व हे इलंनिसें हना वयाच्वंगु खः धइगु संस्कृतिविद्पिनिगु विश्वास दु ।
गथांमुगः चःह्रे कुन्हु तान्त्रिकतसें सिद्धि प्राप्त याइगु व तान्त्रिक सय्कीपिन्सं नं गुरुजुयात गुरु थापना यानाः तान्त्रिक साधना याइगु न्हिकथं नं काय्गु याः । थ्वकुन्हु तान्त्रिकतसें ततःधंगु सिद्धि प्राप्त याइ धइगु धापू दु । थ्वकुन्हु मन्त्र साधना यात धाःसा सिद्धि दइ धाइ । कुविद्या सय्केगु, विगार याय्गु, बोक्सी विद्या सय्कीपिनि गथांमुगः कुन्हु विद्या काइ धाइ । तान्त्रिक गुरुजुपिनसं उसाँय् मदुपिनिगु उसाँय् बांलाकेगु, भूतप्रेत, पिशाचं दुःख बियाः विरामी जूपिन्त नं वासः यानाः उसाँय् बांलाकेगु, लोक कल्याणया नितिं थःगु विद्या छ्यलेगु ज्या याइसा कुविद्या सय्कीपिं मनूतसें धाःसा दुःख बीगु ज्या याइ धइगु धापू दु ।
झीगु नेवाः संस्कृतिइ मंसीर कृष्ण चतुर्दशि अर्थात बालाचःह्रे हनेगु याना वयाच्वंगु दिंया नयाः नं महाद्यः हे खः । अथें तुं चैत्रकृष्ण चर्तुदशि अर्थात पाहाँचःह्रे नखः हनेगु याना वयाच्वनागु दु । उकुन्हु झीसं लुकुमहाः द्यः धकाः भूतप्रेत, पिशाचया नायः महाद्यःयात समेबजि, अय्लाः, थ्वँ तयाः पूजा याना वयाच्वंगु दु । अथे हे फागुण कृष्ण चतुर्दशी सिलाचःह्रे कुन्हु नं झीसं सिलाचःह्रे धकाः चच्छि जाग्राम च्वनाः महाद्यःया पूजा आराधना याना वयाच्वनागु् दु । लुमंकेबहःजू, थ्वकुन्हु सुंसुं नेवाःतय् सीगुथि हनेगु याइ । पशुपति महाद्यःया दक्षिणमुख ‘भैरवमुख’ धाइ ।
व मुखयात मसानेश्वर महाद्यः नं धाइ । पशुपति दिपय् सीम्ह उइबलय् पिहां वइगु कुँ फसं पुइकाः व हे मसानेश्वर महाद्यःया मुखय् तक थ्यंकी धइगु जनविश्वास दु । अथे हे दिल्लागा चःह्रे अर्थात श्रावण कृष्ण चतुर्दशि कुन्हु झीसं हना वयाच्वनागु गथांमुगः चःह्रेयात प्रेत चतुर्दशि नं धाय्गु याः । थ्व नं महाद्यःया हे रुप खः । छाय्धाःसा भूतप्रेत, पिशाचया नायः महाद्यःया हे प्रतीकया रुपय् झीसं गथांमुगः दय्काः दुवातय् थनातय्गु खः ।
गथांमुगःया आकृतियात शिवलिङ्गया रुपय् नं कयाच्वंगु दु । अथे हे उन्मत्त भैलःद्यःथें च्वनीगुलिं गथांमुगःयात महाद्यःया भैलःद्यःया रुपय् नं हना वयाच्वंगु खनेदु । गथांमुगः कुन्हु ‘आजु जय ! हा ... ...” धकाः प्वःचां जगाः फ्वनीबलय् नं ‘आजु’ जय धकाः भैलःद्यःया नां काःगु खः धाइ ।
