चिनी ल्वय् – मधुमेह
– पूर्णिमा शाक्य
मधुमेह गुकियात चिनी ल्वय् अले डाइबिटिज धकाः नं म्हस्यू । अप्वया वःगु जनसंख्या, शहरीकरण, नँसात्वँसाय् वःगु ह्यूपाः, लिमला फमला, मानसिक तनाव व शारीरिक ज्याखँय् म्हो जुयाः अले थुकिया हे हुनिं हलिंन्यंक हे डाइबिटिज अर्थात मधुमेहया ल्वगित अप्वया वःगु खनेदु । थथे नेपाःलिसें हलिंन्यंक हे थ्व मधुमेह ल्वय् छथी विकराल स्वास्थ्य समस्याकथं हे न्हियान्हिथं न्यना वनाच्वंगु दु । सुन् २०००य् मधुमेहया ल्वगितय्गु ल्याः १७गू करोड छगू लख जक दुगु खःसा सन् २०३० तकया दुने ३६गू करोड ६गू लख थ्यनीगु अनुमान दु । थथे निदुगं स्वयां अप्वइगु अनुमान यानातःगु ल्वय् मधुमेह धइगु छु खः ले ? उकियात कयाः छुं छुं चर्चा याय् ।
छु खः ले मधुमेह ?
गबलय् झीगु म्हं हिइ दुगु ग्लुकोजयात बांलाक्क छ्यले फइमखु, हिइ ग्लुकोज अर्थात चिनिया मात्रा अप्वया वनी । थ्व हे अवस्थायात मधुमेह वा डाइबिटिज मेलिटस धाइगु खः । झीगु म्हय् इन्सुलिन नांया हार्मोनया मात्रा म्हो जुल वा थुकिया ज्या याय्गु क्षमता म्हो जुल धाय्वं थथे जुइगु खः । मनूया जीवनय् इन्सुलिनया यक्व हे महत्वपूर्ण भूमिका दु । प्यान्क्रियाजपाखें उत्पादन जुइगु थ्व हर्मोनं ग्लुकोजयात झीगु म्हया कोष कोषय् थ्यंका बीगु खः । गुकिंयानाः कार्बोहाइड्रेट अर्थात स्टार्चया मात्रा अप्वः दुगु नसाज्वलं व चिनी अले मेमेगु चाकूगु नसाज्वलंयात पचय् यानाः झीगु म्हय् ग्लुकोज दय्काबी ।
चिनी ल्वय् अर्थात मधुमेह ग्वथी दइ ?
१. न्हापांगु: थुकियात इन्सु्लिन डिपेन्डेण्ट डाइबिटिज नं धाइ । म्हय् इन्सुलिन उत्पादन मजुइवं थ्व ल्वय् जुइगु खः । थ्व मधुमेह सामान्य यानाः नीदँ मदुबलय् हे खने दय्फु । थुकियात उपचार इन्सुलिन सुइ व उचित नँसात्वँसां याइ । ल्वगियात नियमित ब्यायाम याय्त सल्लाह बी ।
२. निगूगु : थुकियात नन् इन्सुलिन डिपेन्डेण्ट डाइबिटिज धकाः नं धाइ । थुगु डाइबिटिजय् प्यान्क्रियाजं इन्सुलिन उत्पादन ला यानाच्वनी, तर उकिं म्हया नितिं आवश्यक मात्राकथं जुइमखु । व स्वयां नं प्यान्क्रियाजं उत्पादन याःगु इन्सुलिं बांलाक्क ज्या मयात धाय्वं थ्व ल्वचं थी । थुगु मधुमेह विशेष यानाः पीदँ स्वयां अप्वः दँ दय्धुंकूपिन्त जुइ । थुकिया उपचार उचित नसात्वँसा व नियमित ब्यायाम यानाः जक नं याय्फूसा गबलें थुकिया उपचार उचित नसात्वँसा व नियमित ब्यायामलिसें वासः वा इन्सुलिनया छ्यलाबुला नं याय् मालेफु ।
३. जेस्टेस्नल : थुकथंया मधुमेह थ्यंमथ्यं नीम्ह प्वाथय् दुपिं मध्ये छम्हेसित जुइफु । भचा प्वाथय् दुगु इलय् म्हय् दयावइगु छुं रसायनतय्सं इन्सुलिनयात निष्क्रिय यानाबी । थजाःगु इलय् म्हयात माःकथं पूर्ति याय्त म्हय् झन् अप्वः इन्सुलिन उत्पादन जुइ । तर सुं मिसापिंके थ्व अप्वः उत्पादन जूगु इन्सुलिन नं पर्याप्त जुयमखु, गुकिंयानाः उमिके जेस्टेसनल डाइबिटिज खनेदइगु खः । सामान्यतयाः मचा बुइधुंकाः थ्व समस्या तनावनी । अथे खःसां नं प्वाथय् दुगु इलय् थ्व ल्वय् खनेदुपिं मिसापिन्त लिपा वनाः निगूगु कथंया मधुमेह जुइगु सम्भावना आपालं दय्फु ।
मधुमेह चिं व लक्षणत छु छु खः ?
– तसकं लः त्वने प्याः चाइ ।
– पलख पलखं हे च्व फाय् मास्तिवइ ।
– म्ह तसकं त्यानु चाइ ।
– म्हया ग्यसु म्हो जुइ ।
– गुप्ताङ्गपाखे चासुइ ।
– मिखा कमजोर जुइ ।
सुयात थ्व ल्वय् अप्वः जुइफु ले ?
– ल्ह्वंपिं मनूतय्त,
– जँय् व प्वाथय् अप्वः दाः दुपिं मनूतय्त (प्वाःया नाप मिजंपिनिगु ४० इञ्च व मिसापिनिगु ३५ इञ्च स्वयां अप्वः दत धाःसा),
– शारीरिक क्रियाकलापया ज्याय् म्हो जूपिं,
– पीदँ स्वयां च्वय्यापिं मनूत ।
– बंशानुगत (मां अबुयात थुगु ल्वय् दुसा मस्तय्त नं दय्फु ।)
– प्वाथय् दुबलय् जेस्टेसनल डाइबिटिज ल्वय् जुइधुंकूपिन्त,
– मानसिक तनाव दुपिन्त,
– धुम्रपान अप्वः याइपिन्त ।
मध्मेह जूगु गुथकं सीका काय्गु ?
– गुम्हेसिया सामान्य च्वः जाँच याय्बलय् च्वकय् चिनी खनेदइ ।
– गुम्हेसियां मधमेहया खास लक्षणत जूगु अनुभव यानाच्वनी । गथेकि याकनं याकनं नय् पित्याइगु, च्वः तःक्वः फाय्मालीगु, गंसी जुयावनीगु, कमजोरी ताइगु, यौन क्रिडाय् शिथिलता वइगु,
उत्तेजना म्हो जुयगु, योनी चासुइगु, मिखा कमजोर जुजुं वनीगु व ल्हाःतुति झमझम जुइगु खः । मधुमेहया हिइ चिनीया मात्रालिसें तप्यं स्वापू दुगु जुइ । यदि तःन्हुतक व अप्वः चिनीया
मात्रा अप्वयाच्वन धाःसा लक्षणत अप्वः खनेदइगु व हानिकारक नं जुइ । अथे हे भचाभचा जक जुयाच्वंसा म्हयात हानी जुइमखु ।
– मधुमेह जुइबलय् गबलें गबलें प्वाः स्याइगु व बान्ता नं जुइफु ।
मनूतय्सं लक्षणत कथं चिनी लवय् खनेदुगु ताय्कीगुलिं थाकू मजूतलय् ल्वय् जूगु ताय्की मखु । अथे ला च्वः फाय्थाय् चासुइगु व घाः ताःईतक मलंनीगु, नाडी भचा अप्वः सनीगु, रक्तचाप म्हो जुइगु, सासः ल्हाइबलय् तःगाय्क ल्हाइगु अले चाकुक बास वइगु, छुं नं ज्या याय् मन मदइगु, सूरबेसूरं खँल्हाबँल्हा लिपा वनाः बेहोसतकं जुइफु । अथे हे मिखाया डाइबिटिज रेटिनोपेथी, ल्वगियाके नैराश्यता अले ल्हाः, तुति संकूसां मचाइगु जुइफु । जलास्येँय् नं चिनी ल्वय्या असरं ग्लाइकोयुरिया निसें प्रोटिनयुरिया तकं जुयाः च्वःपाखें प्रोटिनत सितिकं वनाच्वंगु जुइफु ।
ल्वय् गुकथं म्हसीकेगु ?
अप्वः धइथें चिनी ल्वय्या लक्षणतय्गु हुनिं हे ल्वय् म्हसीका काय्त थाकुइगु जूगुलिं ल्वगिया खँ फुक्कं न्यनाः शारीरिक जाँच याय्गु, हिइ ग्लुकोजया मात्रा फुक्कं स्वयाः जक धाय्फइगु जुइ ।
ल्वय्या उपचार गकुथं जुइ ?
चिनी ल्वय्या ल्वगियागु उपचार धयागु हे
– सामान्य जीवनयापनया कुतः याय्गु,
– ल्वय्या लक्षणं मुक्त जुयाः स्वथ्य जक मखु कि बांलाःगु स्वास्थ्य दय्केगु कुतः याय्गु,
– चिनी ल्वचं लाइगु बांमलाःगु लिच्वःपाखें तापाना च्वनेगु ।
थुलि लक्षणत ल्वगि थःम्हं हे सीकेगु कुतः याय्माः । सफल वा असफल जुइगु ल्वगिया हे ल्हातिइ दु । ल्वगिं थः हे ल्वय्लिसे स्वापू दुगु ज्ञां, शिक्षा, नसात्वँसा अले जीवनयापनया न्हियांनिहथंया ज्याझ्वः दय्केबलय् डाक्टरयाके सल्लाह ब्याकूसा बांलाइ ।
ल्वय्या वासः याय्गु तरीका
– नसात्वँसाय् म्हालासाला दय्काः नय् ज्यूगु व नय् मज्यूगु म्हसीका नय्त्वने यानाः,
– नुसात्वँसा व नयाः जीगु वासः नयाः,
– नसात्वँसा व इन्सुलिन कयाः,
– अपरेशन यानाः गथेकि प्यान्क्रियाज याःगु प्रत्यारोपण व स्वचालित इन्सुलिन पम्प तयाः ।
डाक्टरया सल्लाहकथं नसात्वँसाय् नियन्त्रण मयाय्गु अले चिनी ल्वय्या वासः मयात धाःसा थीथी समस्यात खनेदय्फु । गथे कि डाइबिटिज किटोएसिडोसिस, गुकी हिइ ग्लुकोज जुइगु खः । अथे हे डाइबिटिज न्यूरोप्याथीया (स्नायू सम्बन्धिं) समस्यात वय्फु । उकथं मिखाया समस्या डाइबिटिज रेटिनोप्याथी चिनी ल्वय्या ल्वगितय्के, मेपिं ल्वगितय्गु ल्याखय् निदुगं अप्वः मिखाया समस्या खनेदइगु व व मिखाय् दुने खनेदइगु समस्यात मध्ये नं डाइबेटिक रेटिनोपेथी, मिखां मखंका बीगु हुनित मध्ये छथी मू हुनि हे खः । डाइबेटिक रेटिनोपेथीइ दृष्टि पर्दाया हिनुली असर लाकाः दृष्टि पर्दाय् हि बाः वय्काबीगु लिसें चिल्लो मुंकाबीगु अले इलय् हे वासः मयात धाःसा दृष्टि पर्दाय् अप्वः मना वयाः बाय् पर्दा ब्वलावयाः न्ह्याबलेंया नितिं हे मिखां मखंकाबीगु खः । थ्व ल्वय् नियन्त्रण मजुल धाःसा व ल्वगियाके अले चिनी ल्वय्या ई ताःहाः जुयावन धाःसा प्वाथय् दुगु इलय् लिसें उच्च रक्तचाप व हिइ चिल्लो पदार्थया मात्रा अप्वइगु इलय्, रक्त अल्पत्ता जूपिनि जलास्येँया समस्या व धुम्रपान याइपिं मनूतय्त अप्वः जुइगु जुइफु ।
मिखाया दृष्टि पर्दाय् असर बुलसे मच्वंतलय् रेटिनाय् लित हय्मछिनिगु क्षति जुइधुंकी । मिखाया नानिचा तःचाय्काः दृष्टि पर्दा जाँच याइबलय् मिखा ल्वय्या विशेषज्ञं न्हापांगु अवस्थाय् हे थ्व ल्वय्यात म्हसीका काय्फइ । थ्व ल्वय् इलय् हे लेजर पद्धतिपाखें उपचार याय्फत धाःसा कां जुइगुपाखें तापाय् फइ । तर दृष्टि पर्दाय् न्हापा हे आपालं असर लाय्धुंकूगु जूसा हाकनं दृष्टि लित हय् फइमखु ।
उकिं चिनील्वय् जुइवं व दँय्दसं म्होति नं छक्वः मिखा क्यनाच्वनेमाः । रेटिनाय् असर लाःगु खनेसातं मिखाल्वय् विशेषज्ञया सल्लाहकथं नियमित परीक्षण व उपचार याकेमाः । ल्वगिं हिइ चिनी, चिल्लो पदार्थया मात्रा व उच्च रक्तचाप न्ह्याबलें नियन्त्रणय् तयातय्गु लिसें धुम्रपानपाखें तापाना हे च्वनेमाः । डाइबेटिक रेटिनोपेथीया इलय् हे उपचार याय्फत धाःसा अप्वः यानाः मिखां खंका च्वनेफइगु खः ।
थथे हे जलास्येँया समस्या डाइबिटिक नेफ्रोप्याथी, नुगःस्येँया समस्या अले थीथी संक्रमत जुइफु । उकिं मधुमेह ल्वगिपिन्सं इलय् हे ल्वय् म्हसीकाः डाक्टरया सल्लाहकथं थःगु जीवन न्ह्याकेमाः । चिनी ल्वय् न्ह्याम्हेसित नं जुइफूगुलिं बाज्यः वंपिं जूसा उच्च रक्तचाप, कोलेस्टेरोल अप्वइगु समस्यात नं असन्तुलन जुयाच्वंसा बिचाः याय्माः । चिनी ल्वगिया नापनापं मेमेगु ल्वय् नं दुसा व कथंया ल्वय्नाप स्वापू दुपिं डाक्टरपिनिगु सल्लाह काय्मा । चिनी ल्वगिपिनिगु विशेष यानाः तुतिया समस्या जुइगुलिं खास बिचाः याय्माःगु खनेदु । थःत ज्याछिंकथं लाकां न्ह्यानाः जुइगु व घाःपाः मजुइकेगु याय्माः । अथे हे म्हुतु गनीगु, हिइसे च्वनीगु, कै वइगु, सवाः मचाइगु, म्येय् त्वइकः मुनीगु आदि जुइगु जूगुलिं चिनी ल्वगिपिन्सं इलय् हे म्हुतु सफा यानातय्गु व वासः याय्गु याय्माः ।
थौंकन्हय् अप्वःसियागु भुतुली आलुया थी ज्वरय् मजुइधुंकूगु दु । जाकिया जाया पलेसा कःनि बाय् छुचुंया मरि दय्कीगु जुइधुंकल । सुथ न्हापां योग साधना व मर्निङ्ग वाक याइपिं मनूतय्गु थ्वःथ्वः नं अप्वयाच्वंगु खनेदु । छाय्धाःसा फुक्कसितं हे मधुमेह बाय् चिनीपाखें तापानाच्वनेमाःगु दु । स्वस्थ जुयाः म्वाय्माःगु दु।
