नेवाःतय् मंकाः नखः मोहनि नखः
– जितेन्द्रबिलास बज्राचार्य
मोहनि नखः आध्यात्मिक, धार्मिक, साँस्कृतिककथं स्वय्बलय् थ्व छगू तःधंगु नखः कथं हना वयाच्वंगु दु । थ्व नखःयात ‘राष्ट्रिय नखः’ कथं कयाः दकलय् ताःहाकः विदा नं वियातःगु दु । थ्व नखः शरद ऋतुइ लाइगुलिं वातावरण साःप हे न्ह्यइपुस्से च्वनी । नेवाःत दक्व छगू हे धर्म माने याइपिं मखुसां फुक्क नेवाःतसें थीथी नखः थःथःगु कथं व्याख्या यानाः न्ह्यइपुक्क हना वयाच्वंगु दु । शिवपुराण कथं श्री दुर्गा भवानीं दैत्य महिषासुरयात आश्विन शुक्ल दशमिकुन्हु बध याःगु खः । दशमिकुन्हु दैत्ययात स्याःगुलिं ‘बिजया दशमि’ धाय्गु यानाच्वंगु खः । अले त्रेता युगय् रामं रावणयात दशमि कुन्हु हे बध याःगु नं धयातःगु दु । थ्व हे दिनय् संचक्रवर्ति महाराज अशोकं शस्त्र परित्याग याःगु दिं नं खः ।
मोहनि नखःया न्हापांगु दिं आश्विन शुक्ल प्रतिपदाकुन्हु नःला स्वनेत सुथ दक्कले न्हापां खुसिइ वनाः फि कयाहयाः थःगु कूल छेँय् तछ्व व कःनि फि व पँचाय् ह्वलाः भ्यगतं त्वपुयाः बैदिक, तान्त्रिक कथः थःगु हे दर्शनकथं आराधना यानाः गुंगू थनाः दबदब थानाः नःला स्वनी । थनिंनिसें शक्ति सञ्चय यायेगु शुरु जुइ । अले सुथय् नगु दुबलय् हे पीठ पीठय् वनाः खुसिइ ख्वाः सिलाः पीगंद्यः अर्थात देशंपिने च्वपिं गंछिइ द्यः अष्टमातृका, भैरवया पूजा आराधना याइ । थ्व दिंयात घटस्थापना धकाः नं धाइ । तर नेवाःतसेंं घः स्थापना यानाः पूजा यानाच्वंगु खास हे खनेमदु । व हे हुनिं नेवाःतसें घटस्थापना मखुसे नःला स्वनेगु वा नःलापीगु हे धाय्माःथें च्वं ।
नेवाःतसें नवदुर्गायात नं थःथःगु कथं पीठ पीठय् वनाः पूजा व शक्तिया आराधना याइ । पीठय् छुं नं द्यःया मूर्ति दइ मखु । बरु अनं गंछिद्यः दइ । गंछिद्यः धाय्बलय् भैरबनिसें दक्वं हे शक्ति द्यः दइ । छगू पीठय् छम्ह मू अष्टमातृका दइसा मेपिं गंछिद्यः दइ । वहे हुनिं नवदुर्गा धकाः न्हि छम्ह छम्ह द्यःकथं नेवाःतसें पूजा यानाच्वंगु खनेमदु । थ्व नं छगू अध्ययन व अनुसन्धानया विषय जुइफु ।
सप्तमिकुन्हु नेवाःतय्गु खास हे ज्याझ्वः दइमखु । खस समुदायं धाःसा थुगु दिनयात फुलपाती धकाः हना वयाच्वंगु दु । थ्वकुन्हु विदा दइगु हुनिं नेवाःतय्गु थुगु दिनसं सुचुकुचु याय्गु ज्या याइ । नेवाःतय्गु मोहनि नखःया मू मू ज्याझ्वःत अष्टमिनिसें न्ह्याइ । थ्व कुन्हु नेवाःतसें कूछि भ्वय् नइ । कूछि भ्वय् धाःगु हे कूलया सकलें जःपि अर्थात कूल छेँय् वयाः दक्व परिवार छथाय् हे छसि कथं च्वनाः भ्वय् नय्गु खः । थ्वकुन्हु पिहां वनाच्वंपिं व ब्यागलं छेँ दय्काः च्वनेधुंकूपिं नं छथाय् हे मुनेमाः । व ल्याखं कुलया भ्वछिं मुनाः नय्गु कुलछि भ्वय्यात हे लिपा वनाः कुलछि भ्वय् धाःगु खः धइगु मान्यता दु । उकिया नापं, कूछिया अर्थ निमाना धकाः कुलिं दानाः निमाना बजिया ब्व तयाः नय्गु नं याइ । थ्व यात हे कूछि भ्वय् धाइ ।
नवमि कुन्हु स्याय्गु ज्या जुइ । थ्व दिंयात स्याक्व त्याक्व धाइ । थ्व दिनस खड्ग स्वनी । थःथःगु लजगाः कथं थीथी ज्याभःत नं स्वनी । थुकियात छगू कथं नेवाःतय् विस्वकर्मा पूजा धाःसां ज्यू । पशुबलि नं बी । थथे पशुबलि बीगु नं थःगु हे दर्शन कथं व्याख्या याइ । गुम्हेस्यां थःगु दुने च्वंगु पशु स्वभावयात त्याग याय्गु खः, हिसां याय्गु मखु धाइपिंनं दु । गुम्हेस्यां न्हापा न्हापा थीथी राज्य दथुइ ल्वापु जुयां तुं च्वनी । छगू त्वाः व मेगु त्वाःया नं ल्वापु जुयां तुं च्वनी । गबलय् तक ल्वाभः चले याय् सइमखु, अबलय् हि हे मखंम्ह न्ह्याबलें ग्याना तुं च्वनी । उकिं मारकाट छगू अभ्यास खः । थुकिं यानाः आत्मबल बल्लाइ ।
अले मेपिं खनाः ग्याइमखु धकाः मारकाट याय्माः धाइपिं नं दु । थ्व दिनस मोहनि सिन्हः नं फय्गु याइ । दानव दैत्य स्वरुप भुइफसि, तु, पालु नं स्वनी । बलि बीगुया नं छगू अलग्ग हे दर्शन दु । बलि बी न्ह्यः बलि बीम्हेसित मू हाय्की । मू हालकि तिनि बलि बी । अले न्हिपं चानाः बलि म्हुती तयाः छ्यनय् मत बी । मू हाय्कूगुया अर्थ पशु जुनिं मुक्त जुइ न्ह्याःला धकाः न्यंगु खःसा मू हाल धाःसा स्वीकृति ब्यूगु कथं काइ । बलि बियाः न्हिपं दुगुलिं हे पशु जूगु खः धकाः न्हिपं चानाः म्हुतुइ तया बी । ज्ञानया स्वरुप मत च्याकाः छ्यनय तया बी । थुगु दिनय् सी कयाः भ्वय् नइ । सी धइगु छसिकथं थकालि निसें जवगु मिखा, देपागु मिखा, जवगु न्हाय्पं, देपागु न्हाय्पं, थुन्ना, मे, जवगु भन्दारी, देपागु भन्दारी (वाकाधी), पन्छी सा थकालियात छ्यं बी । सी मथःपिंत बलि ब्यूम्हेसिगु ला छकू छकू तयाबी । यदि सी काइम्ह परदेश जूसां नं वयागु भाग तयातइ ।
दशमि कुन्हु थःथःगु कथं शक्ति साधना यानाः पूजा याइ । स्वनातःगु ज्याभः छेँया थकालिं लःल्हानाबी । अले ह्याउँगु सिन्हः, मोहनि सिन्हः तिकाः नःलास्वां लिसें कोखा बी । खड्ग लःल्हानाः पालंपाः दैत्य स्वरुप भुइ फसि, तु, पालु पाली । थ्व दिनस शक्ति प्रदर्शन नं याइ । मोहनिबलय् नेवाःतसें तीगु हाकूगु सिन्हःयात नं थःथःगु कथं व्याख्या याना तःगु दु । थुकियात ज्ञान व शान्तिया प्रतीक कथं नं काय्गु याइ । गुम्हेस्यां हाकूगु धाइगु प्रतिकार विरोधया प्रतीक खः धाइ । थ्व अज्ञान व राक्षस, दुष्टत शरीरय् दुहां वय् मफय्मा धकाः तीगु खः नं धयातःगु दु ।
तर मोहनि छगू विशेष तन्त्र विद्याकथं आराधना यानाः माकः दलुखय् खालीगु सलिं भ्वपुइकाः फइ । प्रत्येक मनूया दुने दानव नं दइ, द्यः नं दइ । दानव धाय्वं चञ्चल व उच्छृंखल जुइ, गथे कि माकः चञ्चल जुइ व कुति कुति सनीम्ह खः । माकलं मतिना थुलि याइकि वं छु यानाच्वना धइगु हे थुइमखु । वं थः मचा सीसां हे घय्पुनाः जुयाच्वनी, गबलय् तक ध्वगिनाः कुतुंवनी मखु । थ्व स्वभाव दुम्ह माकःया छातिइ ज्ञानया प्रतीक इताः च्याकाः थ्व चित्तयात भष्म यानाः थुकिया प्रतीककथं मोहनि फयाः सिन्हः तीगु याइ ।
थुकथं मानव समाजया विकासया नापनापं दर्शनया विकास जुजुं वनाच्वंगु खनेदु । उकिं नेवाःतसें थःगु कथं ब्याख्या याना वयाच्वंगु जुल । थ्व परम्परा हे लिपा छगू दर्शन जुयावन । मोहनिया मू दिं स्वन्हु खःसां नं थौंकन्हय् छगू फेसन दुहां वयाच्वंगु दु, थ्व खः ‘टिका’ । साधारणतः देवीया आराधना यानाः प्रसाद कथं सिन्हः अर्थात ‘टिका’ छेँया थकालिं दक्वसित आशिका यासें तिकी । दक्षिणा बीगु चलन मदु ।
दक्षिणा बीगु चलन गुम्ह गुम्हेसितं झन्झट थें जुइधुंकल । नेवाःतय्गु परम्पराकथं दक्षिणा धेबायात थीथी कथं कयातःगु दु । किसलिइ च्वंगु धेबायात सरकार, शक्ति धनयात साक्षी तःगु कथं काइ ।
गुरुपिन्त सिन्हः तिकाः धेबा बीगु दक्षिणा कथं काइ । श्राद्धबलय् भिन्चापिन्त नं सिन्हः तिका दक्षिणा बी । द्यःपिन्थाय् त्याग कथं नं धेबा छाइ, दान कथं नं धेबा बी । सिन्हः साधारणतया द्यःयागु शक्ति दय्मा धकाः तिकीगु खः । थौकन्हय् दक्षिणा बियाः सिन्हः तिकेगु चलन वल । न्हापा जूसा नखत्या मसःतुसे सिन्हः त्यू वनीमखु । थ्व मेपिनिगु चलन स्वयाः सय्कूगु खः, गुम्हेसिया भौगोलिक हुनिं नखत्या सःतेगु हे सम्भव मदु । सिन्हः त्यू वनेबलय् जुजु, हाकिम, हनेमाःपिन्थाय् थःपिन्सं धेबा तयाः सिन्हः ती । अले धेबा का धकाः इशारा यात कि थम्हेसिनं तयागु धेबा काय्गु चलन दु । मचाय्क थ्व दुहां वयाच्वंगु ‘टिका’या चलन मोहनिया महत्वयात छखे लाकी ला धयागु सम्भावना दु ।
नेवाःतय्गु चथा छु बार लात, व हे बार स्याक्वत्याक्व व लक्ष्मी पूजा लाइ । थ्व हे आधारय् दंदँनिसें मोहनि, स्वन्ति नखः हना वयाच्वंगु खनेदु । अन्तय् मोहनि नखःया बांमलाःगु पक्षयात बांलाःगु पक्षं पराजय व अज्ञानयात ज्ञानया विजय कथं हना वयाच्वंगु खनेदु।
