परम्परागत ल्वहंहिति व पुखू न्हंकाछ्वल ...
प्रशान्त माली
स्वनिगःया नेवाः समुदायं सिथि नखः तुं, ल्वहंहिति, बुंगाः, पुखूलिसेंया लःया श्रोत यचुपिचु यानाः हनीगु खः । यलया थेच्वय् च्वंगु ८गू पुखू धाःसा यचुपिचु मयाःगु दँदँ दय्धुंकल । छुं दँ न्ह्यःतक थुगु पुखूया लः त्वनेगु नितिं हे छ्यलीगु खः । थौंकन्हय् नवयाः लिक्क वनेत तकं थाकुइधुंकल । थुगु पुखू संरक्षणया निकाय मदुगु नं मखु, च्यूताः काइपिं म्हो जूगु खः । गोदावरी नगरपालिका १२य् पुखू संरक्षण याइपिं जनशक्तिया अभाव मदु ।
थेच्वया मूल बालकुमारी गुथि अन्तर्गत ४गू गुथि व ब्रह्मायणी गुथि अन्तर्गत ३गू यानाः मुक्कं ७गू दु । छगू गुथिइ म्होतिं नं सच्छिम्ह स्वयां अप्वः गुथ्याःत दु । बालकुमारी व ब्रह्मायणी गुथिं माःसा बजेट नं व्यवस्थापन याय्फु । तर यचुपिचु याय्त न गुथ्याःतसें च्यूताः क्यन, न जनप्रतिनिधिं हे । ‘जनप्रतिनिधि हे पुखूयात न्हंकाः बृद्धाश्रम दय्केत न्ह्यज्यानाच्वंगु दु ।’ सम्पदा पुनःजागरण नापं संरक्षण समूह गोदावरीया वीरेन्द्र महर्जनं धयादिल । वय्कलं नेवाःतय्गु सम्पदा न्हंकीपिं मेपिं सुं मखुसे नेवाःत हे जूगु नं जिकिर यानादिल ।
पूर्णचण्डी पुखुली स्वस्वं हे व्यापारिक कम्प्लेक्स दय्कल । पूच्वय् च्वंगु पलेस्वां पुखुली सिटीहल दय्केत तत्कालीन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालां शिलान्यास यानादिल । यलया २१ नं. वडाया तत्कालीन वडाध्यक्ष कुलाल डंगोलं दरबारनिसें पुखू न्हंकेत उजं वइगु खँ न्यंकादिल । ‘दरबारया सचिवया प्रभावय् लानाः त्रिभूवनं यलया पिम्बहाः पुखू न्हंकाः पार्क दय्केत निर्देशनात्मक पौ छ्वयाहल ।’ वय्कलं धयादिल, ‘निर्देशन मानय् मयाःसा पञ्चायतपाखें बर्खास्त याय्गु ख्याच्वः बिल ।’ सम्पदाया महत्व थुयाः न्हंके मबियागु वय्कलं कनादिल । ‘आःया जनप्रतिनिधितसें धाःसा धमाधम न्हंकेत सिफारिस बियाच्वंगु दु ।’ ताम्रकार समाज व सम्पदा पुनःजागरण नापं संरक्षण समूह थेच्वपाखें सिथि नखःया झ्वलय् ग्वसाः ग्वःगु जल सम्पदा विषयस सांसदलिसेया अन्तरक्रियाय् डंगोलं धयादिल, ‘जबरजस्ती याःगु जूसा कडा रुपय् न्ह्यज्याय्त नं बाध्य जुइ ।’
यलया सांसद जीवन खड्कां सम्पदाया संरक्षण प्रबद्र्धन याय्त अप्वः स्थानीय व केन्द्र सरकार न्ह्यज्याय्माःगु धयादिल । वय्कलं केन्द्र, स्थानीय सरकार व मन्त्रालययात घ्वानाच्वनेमाःगु खँय् बः बियादिल । ‘जलश्रोतया धनी देय् लोभलालचं यानां स्यन ।’ वय्कलं धयादिल । सांसद शोभा शाक्यं पुखू, ल्वहंहिति व राजकूलो संरक्षण याय्त प्रदेश सरकारयात बजेट माग याय्गु धयादिल ।
स्वनिगलय् २००७साल थुखे ४०गू पुखू व ५२गू ल्वहंहिति न्हना वनेधुंकूगु दु । येँ व यल महानगरपालिका, ख्वप, किपू नगरपालिकालिसें स्वनिगःया १०गू नगरपालिकाय् २३३गू पुखू व ५७३ ल्वहंहिति दु । तर थौंकन्हय् १९३गू पुखू व ४७९गू ल्वहंहिति ल्यंदनि । यलय् ६१गू, येँय् १६५गू, किपुली ११गू, मध्यपुर थिमिइ ६५गू व ख्वपय् ८७गू ल्वहंहिति मध्ये यलय् ७गू बन्द व ७गू न्हनेधुंकूगु दु । येँय् ३३गू न्हंगु दुसा ३४गू बन्द, मध्यपुर थिमिइ ९गू बन्द व ३गू न्हनेधुंकूगु व ख्वपय् १८गू बन्द जुइधुंकूगु दु ।
ल्वहंहिति न्हनावंगुलिइ छुं नं कानूनी त्रुटी मदु । ‘संविधानं जल सम्पदायात संरक्षण व सम्बद्र्धन याय्त कुतः याःगु दु ।’ कानूनया विद्यार्थी सञ्जय अधिकारीं धयादिल । वातावरण नापं
साँस्कृतिक सम्पदा संरक्षण याय्त दर्ता याःगु थ्यंमथ्यं १००गू मुद्दाय् जूगु ४४गू ऐतिहासिक फैसला अप्वः धइथें कार्यान्वयन मजूगुलिं थजाःगु समस्या वःगु वय्कलं धयादिल ।
यल महानगरपालिका सम्पदा शाखा प्रमुख चन्द्रशोभा शाक्यं दँय्दसं बजेट व्यवस्थापन यानाः संरक्षण याना वयाच्वनागू धयादिल । ‘जनचेतनामूलक ज्याझ्वः नं याना वयाच्वनागु दु ।’ वय्कलं धयादिल, ‘जल सम्पदाया फुक्क तथ्याङ्क मुंकेगु योजना दु ।’ ताम्रकार समाजया नायः रवीन्द्रराज ताम्रकारं सम्पदायात कयाः मदिक्क बहस याना वनेगु धयादिल । ‘सम्पदाया महत्वयात कयाः जनचेतना थनेमाःगु खनेदु ।’ वय्कलं धयादिल ।
ज्यापौ, अलग्ग हे बक्स दय्काः तय्माली ।
जलसम्पदा संरक्षणया हाथ्याः
‘लःया पहुँचपाखेंसुं नं तापाय् म्वाःलेमाः ।’ धयगु तातुनां विश्वं लः दिवस हना वयाच्वंगु दु ।
लः दिगो विकासया मूल आधार खः धइगु मान्यता स्थापित जूगु दु । प्रकृतिं निःशुल्क ब्यूगु दकलय् महत्वपूर्ण देछा खः, लः । लः बिना न सृष्टि सम्भव दु, न मानव संरचना हे । प्राणी, बनस्पति फुक्क हे लःया सिर्जना खः । लः दु व जीवन दु । जैविक विविधताया आधार व जीवनचक्रया सञ्चालक नं लः हे खः । लः केवल जीवन म्वाय्गु नितिं वातावरणया छगू तत्व जक मखुसे सभ्यताया जननी तकं खः । गथे कि नाइल खुसिया लिक्क च्वंगु नाइल सभ्यता, सिन्धु खुसिया लिक्कया हिन्दू सभ्यता । ऐतिहासिक व प्राचीन येँया जन्म तकं लःलिसे स्वानाच्वंगु दु ।
उकिं उगु हे कारणं झी पूर्खापिन्सं मानव, सा म्ये, झंगःपन्छियात लः त्वंकेत, भूमिगत जलश्रोत पुनःभरण याय्गु नापं वातावरणया स्वच्छता व सिचुकेगु नितिं थीथी पुखू दय्कूगु खनेदु ।
डा. सन्ध्या पराजुलीया प्राचीन नेपालय् पिदंगु स्वनिगःया ऐतिहासिक पुखू व उकिया वर्तमान अवस्था नांया च्वसूकथं “...पोखरी दय्केज्या अप्वः धइथें जलविज्ञान अर्थात दकागर्लया नियमकथं यानातःगु खनेदु । ... पुखू दय्कीबलय् चाकथं लःया सवाः फरक जुइगुलिं चाया गुण व दोष परीक्षण याय्गु नियम दु । पाय्छि थाय् ल्यय्धुंकाः पुखू दय्कीबलय् शुभाशुभ माय्, पञ्चाङ्ग स्वयाः बास्तुमण्डया निर्माण, अग्निकुण्डया निर्माण, बास्तुचित्रय् थीथी द्यःपिनिगु आह्वान, हवन यासें ब्रह्म स्थानय् दिव्यश्रीरुपी पृथ्वीया पूजा, घःया स्थापना, तीर्थया आह्वान, खुसिया आह्वान यासें लः जाय्केगु नापं नागया पूजा यानाः पुखूया प्राण प्रतिष्ठा नापं विसर्जन याय्माःगु विधि दुगु मध्यकालीन थ्याःसफुतिइ न्ह्यथनातःगु दु ।’ अथे हे प्रा. डा. सुदर्शन राज तिवारीं ‘कन्जर्भेसन अफ वाटर हेरिटेज इन काठमाण्डु मेट्रोपोलिटन सिटी’ धइगु च्वसुइ पुखू, ल्वहंहिति व तुंयात जलसम्पदा धकाः न्ह्यथनातःगु दु । गुकिं थजाःगु पुखू, ल्वहंहिति व तुं झीगु संस्कृति व सम्पदाया अभित्र ब्व जूगु सीदु ।
येँय् भुइजःसि व यलय् त्यांकाभैरबपाखें मल्लकालय् राजकूलो हयाः पुखू दय्कूगु थीथी अनुसन्धानपाखें सीदु । अथे हे पुखूलिसे सिथि नखः, नाग पञ्चमिथें जाःगु थीथी नखःत स्वानाच्वंगु खनेदु । गुकिं पुखू लः मुनीगु थाय् जक मजूसे झीगु संस्कृति, इतिहास, सभ्यता व पर्यावरणीय वातावरणया महत्वपूर्ण ब्वकथं जुयाच्वंगु दु ।
नेपाःया संविधानया धारा २६ (धर्म सम्बन्धि हक), धारा ३० (स्वच्छ वातावरणको हक), धारा ३२ (भाषा तथा संस्कृति सम्बन्धि हक), धारा ५१(छ) र धारा ५१(ठ) थेंजाःगु संवैधानिक
प्रावधान हे न्ह्यथनाः जल सम्पदायात संरक्षण व सम्बद्र्धन याय्त कुतः याःगु दु नापं उकिया संरक्षणया नितिं मौजुदा कानूनय् आपालं संरक्षणात्मक नापं सम्बद्र्धनात्मक कानून दु । सम्मानित सर्बोच्च अदालतं सार्वजनिक न्यायया सिद्धान्तं जनता सार्वभौम जूगु व सरकारं जनतापाखें प्रकृतिपाखें प्रदत्त फय्, लः, समुन्द्र, बनजंगल थेंजाःगु प्राकृतिक देछाया वास्तविक मालिक जनता खः व उगु सम्पदा निजी उपयोगलिसेंया उपयोग याय्मदइगु व उकिया छ्यलाबुला सरकारं छम्ह व्यवस्थापककथं जक याय्माःगु मान्यतायात स्थापित याःगु दु । नापं सम्मानित सर्बोच्च अदालतं ‘सम्पदायात थौं स्वयां अप्वः सुरक्षित, संरक्षित व व्यवस्थितकथं भावी पुस्तायात लःल्हाय्गु वर्तमान पुस्ताया कर्तव्य खः ।
स्वनिगःया थीथी थासय् दुगु अप्वः धइथें सतः, फल्चा, ल्वहंहिति, पुखू आदि संरक्षणया अभावय् न्हियांन्हिथं स्यना वनाच्वंगु, न्हना वनाच्वंगु दु । थजाःगु धार्मिक, ऐतिहासिक नापं पुरातात्विक दृष्टिकोणं महत्वपूर्ण ठहर जूगु सम्पत्तिया इलय् जीर्णोद्धार यानाः संरक्षण याय्माःगु व अजाःगु सम्पदा न्हना वनीगुपाखें बचे याय्माः । थजाःगु दृष्टिपाखें स्वय्बलय् पुरातात्विक बस्तुया संरक्षण याय्माःगु खँय् विवाद मजुइगु’ धकाः सम्मानित सर्बोच्च अदालतपाखें स्पष्टकथं जलसम्पदाया महत्व थुइकाः कानूनी सिद्धान्त प्रतिपादन जूगु दु । अथेखःसां नेपाःया संविधानया धारा ४८पाखें नेपाली नागरिकयात संविधान व कानूनयात नालाकाय्गु व सार्वजनिक सम्पत्तिया सुरक्षा व संरक्षण याय्माःगु संवैधानिक दायित्व नेपाली नागरिकयाके दुगुलिं नापं संविधानया धारा १२८(४)पाखें मुद्दा मामिलाय् रोहय् सर्बोच्च अदालतं याःगु कानूनया ब्याख्या वा प्रतिपादन याःगु कानूनी सिद्धान्त फुक्कस्यां पालना याय्माः ..... अवज्ञा याःसा कानूनकथं अवहेलनाय् कारवाही न्ह्याकाः सजाँय याय्फइ धइगु कानूनी प्रावधान दय्कदय्कं नं छाय् झीगु जलसम्पदा न्हना वनाच्वन ? थुकिया कारण छु खः ? थ्व हे खँयात सारय् क्वय् दुगु बुँदाय् न्ह्यथनातःगु दु ।
१) अनविज्ञताया कारण छु खः ?
पुखुली लेउ मनु, फोहोर जुल, थुयिकात बल्लाक व चा मदुकथं यचुपिचु यानातय्गु नामय् पुखूत न्हनावंगु खनेदु । थ्व ज्या याय्गुलिइ नागरिक स्वयां अप्वः “इतिहास झल्किन्छ, आधुनिकता टल्किन्छ” धकाः आपालं सम्पदायात आधुनिकताया गां न्यय्काः गैर परम्परागत हलंज्वलंया छ्यलाबुलां न्हनावंगु खः । छुं नं सम्पदा मौलिककथं हे दयाच्वंसा जक थुकिया महत्व दयाच्वनी धइगु सम्मानित सर्बोच्च अदालतपाखें कानूनी सिद्धन्त प्रतिपादन जूगु दु । थुकिया प्रतिकूल जुइकथं ज्या याय्गु सुंयात नं छुट मदु । सामान्य जनतालाइ कानूनया अनविज्ञता क्षम्य जुइमखु धकाः सजाँया याइबलय् पुखू हे न्हंकाछ्वइपिं कर्मचारी वा नीति दय्कीपिं सजाँयया भागिदार जुइगु कि मजुइगु ? मस्यू धकाः जल सम्पदा न्हंका छ्वय् दइला ?
२) विधिया शासन
“थ्व देशय् नं विधिया शासन दु ला ? ग्व जिं ला मस्यू ।” थ्व लानीपुखुली कंकृत छ्यलाच्वंगु इलय् पनेत निवेदन बीधुंकाः पुरातत्व विभागया कर्मचारीं न्ववाःगु खँपु खः । थौंकन्हय् झीगु सोच थथे हे जूगु दु कि कानूनया ९पू न्यकू दइ, न्ह्याथे याःसां ज्यू, झी विधिया शासन सुना नं पालना याकेमाःगु खँ खः, थ्व करकापय् पालना याय्गु विषय थेंजाःगु मानसिकतां ग्रस्त जुयाच्वंगु दु । थ्व हे हुनिं झी फयांफक्व विधिया शासन दु ला ? धकाः फयांफक्व सम्पदा न्हंकेत स्वयाच्वना ।
३) पत्रया अड्डा
‘प्राचीन स्मारक संरक्षण ऐेन २०१३’पाखें नीस्वंगु पुरातत्व विभागयात मनूतसें पत्रया अड्डा धाय्गु यानाच्वन अर्थात प्राचीन स्मारकया कानूनीकथं संरक्षणया दायित्व कयाच्वंगु संस्था केवल रोक्का पत्र जक च्वयाच्वनी, कार्यान्वयनय् धाःसा मौन हे च्वनाच्वनी । दसुया नितिं पिन पुखुली रोक्का पत्र जारी जुयाच्वंसां धमाधम पुखूया सिथय् च्वंगु ब्व स्यंकाः ज्या जुयाच्वंगु दु । उगु ज्या पत्रय् रोक्का तयातःगु दु, तर उगु सम्बन्धय् कार्यगतकथं सरोकारवाला निकाय मौन जुयाच्वंगु दु । व छुं याय्गु स्वयां जिमिसं मेगु छुं याय्गु मफु, अदालत हुँ धइगु थेंजाःगु गैर जिम्मेवार अभिब्यक्ति बियाच्वनी ।
४) सार्वजनिक जग्गाय् न्ह्याथेंजाःगु सार्वजनिक ज्या याःसां ज्यू ।
सार्वजनिक जग्गाय्न्ह्याथेंजाःगु ज्या याःसां ज्यू, व सार्वजनिक जुइमाल । थजाःगु मानसिकतां आपालं ज्या जूगु दु । गुकिंयानः जलसम्पदा मदयावन, पुखू सुनावन, ल्वहंहितिइ लः मवल
धकाः आपालं पुखू व ल्वहंहिति हे सार्वजनिक क्लब व प्रशासनिक भवन दय्कूगु दु । व सरकारपाखें थजाःगु ज्याया नितिं बजेटतकं विनियोजन जुइगु याः । दसूया नितिं पंन पुखूया सिथय् दय्काच्वंगु भवनया नितिं प्रदेश ३ सरकारं ८०गू लख व गोदावरी नगरपालिका (स्थानीय सरकारं) २०गू लख विनियोजन याःगु दु ।
सर्बोच्च अदालतं २०२८ साल निजी पुखूतकं न्हंकेत पनाब्यूगु दसू दुसां तकं थौं २०७६ सालय् जल सम्पदा संरक्षण याय्गु पलेसा बिनास जुजुं वनाच्वंगु दु । कारण थ्व हे खः । तर झी भविष्यया सन्तानया नितिं फुक्क मदय्काः थ्व धर्तिपाखें वनेधुंकाः नं खलनायकया पात्र जुइत स्वयाच्वंगु दु, जिं थुइके फयाच्वंगु मदु । गम्भिर जुयाः सोचय् याय्बलय् केवल संस्कृतया छगू श्लोक दिमागय् चाःहिलाच्वनी, “न निर्मिता केत न दृष्टपूर्वानश्रुयने हेममयी कुरंगी । तथापि तृष्णा रघुनन्दनस्य विनाशकाले विपरित बुद्धि” ।। (चाणक्य अ. १६।५) (न लुँयाम्ह मृग गनं सुनां बुइकूगु दु, न सुनां गनं खंगु हे दु । अथेखःसां नं लुँयाम्ह मृगया शिकार याय्गु लोभं भगवान् रामयात तकं मत्वतल, छाय्धाःसा विनाशकालय् फुक्कसिगु बुद्धि अःखः जुइ ।) गनं झीगु विनाश जुइगु ई जक वःगु मखुला ?
जलसम्पदा न्हनावनीगु व स्वनिगलय् भूमिगत लःया भण्डार सुनावनीगु नापं येँ डुबानय् लाःगुलिं गनं झीत झीसं याःगु विकासयात कयाः झीत प्रकृतिं हे सुधार जुइत सचेत ला याकूगु मखुला ? र्थौं झी प्रकृतिया नियम व विधायिकापाखें दय्कताःगु कानूनयात गुकथं हाथ्याः बियाच्वना । यदि थजाःगु ज्या मभिंकेगु खःसा भविष्यय् तःधंगु हे दुर्घटना फय्मालीगु निश्चित दु ।
