पुनर्जागरण अभियानया महारथी गद्यगुरु निष्ठानन्द बज्राचार्य
–शरद कसाः
नेपालभाषा साहित्यया इतिहासयात प्राचीनकाल, माध्यामिक काल व आधुनिक काल कथं ब्वथलाः अध्ययन याय्गु परम्परा दु । थुकी नं प्राचीनकाल धाय्बलय् ने.सं. ६२५ निसें ९६७, माध्यामिक काल ने.सं. ९६७ निसें १०६१ व आधुनिक काल ने.सं. १०६१ निसें थौंतकया ईयात कयातःगु दु ।
थ्वयात नं हाकनं प्राचीनकालय् न्ह्यच्वःगु प्राचीनकाल –ने.सं. ६२५ निसें ८८८), लिच्वःगु प्राचीनकाल (ने.सं. ८८८ निसें ९६७), माध्यामिक कालय् पुनर्जागरण काल न्ह्यःया साहित्य (ने.सं. ९६७ – १०२९), पुनर्जागरण कालया साहित्य (ने.सं. १०२९–१०६१) व आधुनिक कालय् ने.सं. १०६१ अर्थात नेपालभाषाया च्वमितय्त जेलय् तःगु ई जुयाः जेलकाल व वयां लिपाया ईयात नेपालभाषा साहित्यया आधुनिक काल कथं ब्वथलाः चर्चा यानातःगु दु ।
नेपालभाषा साहित्यया अध्ययन अनुसन्धान याय्माल धाःसा थ्व फुक्कं कालया थःथःगु कथंया महत्व दु । अथे नं थौं नेपालभाषा व थ्वया साहित्यया गुकथं विकास जुयाच्वन ? छगू इलय् थ्व भाय् घितिघिति पनाः नं थौंतक्क गुकथं म्वानाच्वन ? उकिया ल्यूने पुनर्जागरण कालया आपालं योगदान दु । महाकवि चित्तधर हृदयजुं न्ह्यथनादी कथं खजा गुगुं ईतिहासयात काल वा युगया पःखालं खुइगु अःपुगु खँ मखु, थुकी अनेक विवाद नं वय्फु, अय्नं छगू न्हूगु ईतिहासयात नं ईतिहासकारतय्सं थःथःगु दृष्टिकोणं काल विभक्त हे याय्गु जुयाच्वन ।
उकिं झीगु नेपालभाषा साहित्ययात नं न्हापा न्हापा झी आजु, तापाआजुपिन्सं च्व जक च्वयाः स्वथना थकूगु समययात पुलांगु युग व नेपाल सम्वत १०३९ सालनिसें च्वयाः थासा आखलं सफू
पिहांवसेंलिया समययात न्हूगु यूग धाय्गु अप्वः मताया । थ्व न्हूगु यूगया यूग प्रवर्तकपिंमध्य् गद्य पं. निष्ठानन्द बज्राचार्य, पद्य कवि सिद्धिदास अमात्य व स्यनेगुलिइ मा. जगत सुन्दर मल्ल
खः । थननिसें हे तिनि झीगु भाषाय् ल्हाय्गु भाषां हे च्वय्माः धयागु न्हू–पहः पिहांवल ।
उकिया प्रमाण गद्यय् ‘ललितविस्तर’ व पद्यय् ‘सज्जन हृदयाभरण’ झीगु न्ह्यःने दनिगु झी नेपालभाषा साहित्य मन्दिरया जग खः । थ्वया लिपा योगवीरसिंजुं कविताया माध्यमं नेपालभाषा अनुराग तथा सामाजिक जागरण व सुधारया सः प्रतिध्वनित यात । उकिं थ्वय्कःपिं प्यम्हेसित नेपालभाषाया प्यंगःथां धकाः हनेगु जुल ।
प्यंगःथांया न्हापांगु थां पं. निष्ठानन्द बज्राचार्य खः । ने.सं. ९७८स मां थकुंमाया व अबु मुक्तानन्दया कोखं ओमबहाः त्वालय् जन्म जूम्ह निष्ठानन्द बज्राचार्य नेपालभाषा पुनर्जागरण अभियानया दक्कले थकालिम्ह महारथी खः । म्हुतुं आव्हान यानाः मखु, थःगु ज्याखं नेपालभाषाया पुनर्जागरण अभियान न्ह्याकावःम्ह निष्ठानन्द बज्राचार्य, मनूया मूल्याङ्कन खं मखु, ज्यां जुइ धयागु सत्यया छगू दसु जुयाब्यूगु दु ।
प्रा. प्रेमशान्ति तुलाधरं च्वयादीकथं नेपालभाषाय् थासा आखलं सफू पिथनाः थ्व भाषां च्वय्गु, कनेगु न्हूगु उत्साह, उमंगया शुरु जूगु ईयात पुनर्जागरणया शुरुवात जूगु ई कथं नालातःगु दु । गथे ईटालीइ शुरु जूगु रिनासांयात जीवन्त याय्गु तथा थुकियात यूरोपया आपालं थासय् प्रचार प्रसार जुइकेगुलिइ क्याक्सटनया (ई.सं.१४६७) प्रिन्टिङ प्रेसया आविष्कारं महत्वपूर्ण तिबः बिल । अथे हे, नेपालभाषा साहित्यय् छापा आखलं सफू पिदसेंलि थ्वया प्रचार प्रसारय् तिव्रता वल । थथे नेपालभाषाय् थासा आखलं सफू पिकाय्गु परम्परा दक्कले न्हापां न्ह्याकादीम्ह व्यक्ति निष्ठानन्द बज्राचार्य खः ।
छम्ह बज्राचार्य कुलय् जन्म जुयाः उबले यक्व ब्वनेदुगु मखु, साधारण शिक्षा जक हे खः । पाठपूजासम्म याय् सय्वं माःगु जय्मां ज्या चले हे जू । हानं १५दँया वैंशय् हे इहिपा यानाः २०दँ दुबलय् ला निम्ह मचाया अबु नं जुल । थज्याःगु इलय् हे मांबौ निम्हं परलोक जुल । छेँ व्यवहारया भार दक्वं थम्हं हे कुब्वीमाल । उकिं सामान्य व्यवसाय यानाः बाखं जक कनाः चित्त बुझे यानाच्वंगु जूसा नं निष्ठानन्दया नां ल्यनी न नेपालभाषाया गद्य च्वन्ह्याइ ।
विद्याध्ययन म्ह्वः जूगु प्रसङ्गय् फुकी दाजु छम्हेसिनं हेबाय्चबाय् मयाःगु जूसा वय्कःया दुने सुलाच्वंम्ह बज्राचार्यया स्वाभिमान दना मवइगु जुइ । गुकिं वय्कःयात क्वःछीत अःपुल कि ‘जि वयासिकं छुकिंसं म्ह्वः जुइकाः च्वनीम्ह मबखु ।’ अले छु माल ! पण्डित, ब्राम्हणपिन्थाय् वनाः आखः सय्केगु यात । नापनापं थम्हं गुगु ब्वनाः, उगु उगु थः काय् मोहनमानन्द अर्थात जुजुरत्नयात नं ब्वंकाः काय् पासा यानाः विद्याभ्यास यानादिल । थ्व वय्कःया छगू विस्कं विशेषता खः ।
आखः ब्वनाः सय्के–सीके यानाः पण्डित जुइवं ने.सं.१०२१ सालया चतुर्मासं जनबहालय् नेपालभाषा ललितविस्तर, भद्रकल्पावदानया बाखं कनादिल । थनंनिसें बाखं कनेगु सिलसिला मदिक्क न्ह्यात । लिपा थम्हं कनेगु बाखंयात थासा आखलं सफू पिकाय् दःसा गाक्क प्रचार जुइ धइगु भाःपाः ललितविस्तर, भद्रकल्पावदान, स्वयम्भु पुराण, गुणकारण्डब्यूह, आर्यअष्टसहस्रिका, सुचन्द्र गृहस्पति, ताराशतनाम आदि आदि अनेक धर्मग्रन्थया सार सार कयाः बोलचाल भाषां अनुवाद यानादिल ।
उथाय् नेपालय् प्रेसया बांलाक व्यवस्था मदुनि । उकिं वय्कः थः हे कलकत्ता झायाः थासा आखः ज्वनाः झाल । थन आखः थाय्गु सिँयागु कन्तुर (प्रेस) दय्के बियाः, थम्हं हे कम्पोज यानाः,
करेक्सन यानाः सफू छापे यानादिल । उकिं उबलेया रोयल नेपाल एकेदमि नेपाःया न्हापायापिं व्यक्तित्वयागु धलः सफू पिकयातःगुलिं वय्कःयात नेपालय् न्हापां प्रेस चले याःम्ह धकाः न्ह्यथनातःगु दु ।
‘ललितविस्तर’ सफू पिथनेगु झ्वलय् कम्पोज याय्गु आखः म्ह्वः जूगुलिं छपौ कम्पोज यात, उकियात डिस्पोज यात, हानं कम्पोज यात, अथे यानाः निरन्तर ज्या याय्माःगु जुयाच्वन । थ्व सफू छापे यानाच्वंगु ई धइगु राणा शासनया मि च्याःगु ई । नेपालभाषां च्वय्ब्वने मदुगु ई । सुनां नं सफू छापे यानाच्वंगु सीकाः खँ थ्यंकूसा जेलय् वनेमाःगु ई । अय्जुयाः थ्व फुक्क ज्या चांचां याय्माःगु जुयाच्वन । थुकथं प्यदँ बिकाः सफू पूवंक छापे यानाः पिहांवल । थुकिइ नं ज्या याय्त पासा वय्कःया काय् जुजुरत्न हे ।
वय्कःपिं निम्हेसियां परिश्रमं ने.सं. १०३४ सालय् थ्व सफू पिदन । थ्व सफू थानाच्वच्वं ‘एकविंशति प्रज्ञापारमिता’ नं संस्कृत श्लोक व नेपालभाषा तयाः ने.सं. १०२९ सालय् पिथनादीगु दु । थ्व सफू नेपालभाषाया न्हापांगु घ्वानासफू खः । उकी ‘अष्टसहस्रिका प्रज्ञापारमिता’या दक्कले न्हापांया २१पु श्लोकया झीगु भाषां भावार्थ च्वयातःगु दु ।
निष्ठानन्द बज्राचार्य व ललितविस्तरया बारे आपालं खँ पिदनेधुंकूगु दु । अथेसां आपालं मेमेगु अध्ययन, अनुसन्धान याय्गु नं ल्यं दनि । थन ला केवल वय्कःया १६३क्वःगु जन्मन्हिया लसताय् भावपुर्ण लुमन्ति देछाय्कथं छुं खँ जक न्ह्यथनागु जुल । जीवन पर्यन्त वुद्ध धर्मदेशना व अध्ययन यानादीगुलिं संयोग हे धाय्माः, कि वुद्धया जन्म व परिनिर्वाण छन्हुं हे स्वांया पुन्हिकुन्हु लाःथें निष्ठानन्दया जन्म व स्वर्गारोहण नं छन्हुं हे ने.सं. १०५५ थिंलाथ्व चौथीकुन्हु जुल । तर वय्कः झीगु न्ह्यःने मदय्धुंकूसां चित्तधर हृदयया कथं वय्कःया धर्मानुराग, वय्कःया मातृभाषा प्रेमया मूर्तस्वरुप ‘ललितविस्तर’ सफू झीगु न्ह्यःने दु । गुगु वर्तमान प्रचलित गद्य शैलीया गुरु खः ।
