मां भाय्यात ग्वाहालि याय्नु – १
रत्नतारा ताम्राकार, महाबू,य्ँ | बछलागा द्धादशी ११४२, जेष्ठ १३ शुक्रवाः
‘भाषा म्वाःसा जाति म्वाइ’, थौंकन्हय् मचा प्वाथय् च्वँसांनिसें शिक्षा बीगु जुयावःगु धाइ। मां मचाया लिधंसा खः। मचाया निंतिं मां धइम्ह जीवनदाता खः। बुयाकथं मचाया दकले न्हापां मांनाप स्वापू जुइ। मचायात कयाः मतिना यानाः चुप्पा नय्गु हे दकले न्हापायागु प्राकृतिक देवभाषा मांभाय् खः। उकिं मामंं स्यनेगु भाय् हे मां भाय् खः। मामं भाय् थुइक कन धाःसा मांलिसे दुगु स्वापूकथं स्यनेकने थुइके अःपु।
मांभाय्यात ल्यंकातय्गु धइगु हे मांयात लुमंकेगु हनाबना तय्गु बराबर खः। मां गुकथं गन च्वन, गजाःगु पुचलय् च्वन, अन थःगुपनया जातित्वया थपू जुइगु खः। मनूतय् मांया गुण गुलि लुमनीगु खः, उलि हे थःगु भाषाप्रति ममता व गौरव च्वनीगु खः। भाषाप्रति ममता मदुपिन्त मांया गुण मस्यूपिं धाःसां ज्यू। झीत दुःख जुल, छुं जुल धाःसा ‘यःमां’ धकाः लुमंकाः झसुकाः तयाः सान्त्वना काइ। मनू जक मखु, हलिमय् जीवात्मातय् मांलिसे स्वापूयात मेगु छुं हे बस्तुलिसें नं लने फइमखु। उकिं मांभाय्ति मू दुगु मेगु भाय् काय्फइमखु। सकलसिया थःथःगु भाय् तःधनाः ययाच्वनी खः। सकल भाषायात हनाबना तय्बहजू, थः मांभाय् बराबर मेगु जुइमखु, तर मेपिनिंगु भाय् नं उति खनाः हनाबना तय्माः हनाबना तय्बहजू धकाः भिंपिं मनूतय्सं थुइकाच्वनी।
बगलादेशय् मांभाय् अधिकारया नितिं जूगु आन्दोलनय् ज्यान ब्यूपिं शहिदपिनिगु लुमन्तिइ ‘मां भाय् दिवस’ हनेगु याना वयाच्वंगु खः। संयुक्त राष्ट्र संघीय निकाय युनेस्को सन् १९९९ निसें हलिंन्यंक थःगु बुदिं वा मांबौया गुण लुमंकाः हनाबना तय् थें दच्छिया छक्वः मांबौया ख्वाः स्वय्गु न्हिं थें मांभाय्या मू थुइकेबीगु ताः तयाः हरेक दँया फेबु्रअरी २१ तारिखयात हलिंन्यंक मांभाय् दिवसया रुपय हनेगु याना वयाच्वंगु दु। झीगु नेपाः देशय् नं मांभाय्या मू थुइकाः छुं दँ न्ह्यःनिसे थीथी ज्याझ्वः यानाः मांभाय् दिवस हनेगु बांलाःगु, भिंगु पाय्छि ज्या यानाहःगु छगू लुमंके बहजू।
झीगु नेवाः भाषा ख्यलय् वि.सं.२००७ सालय् भाषाया अधिकार काय्गु नितिं आन्दोलन यानादीपिं भाषिक कार्यकर्तात लुमंके माःसा – शुक्रराज शास्त्री जोशी, चित्तधर ह्रदय, योगवीरसिं कसाः, प्रेम बहादुर कसाः दयावीरसिं कसाः, इश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य, जगतसुन्दर मल्ल, धर्मादित्य धर्माचार्य, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, सिद्घिदास महाजु, केदारमान ब्यथित, सत्यनारायण बहादुर श्रेष्ठ, रत्नध्वज श्रेष्ठ इत्यादि। वय्कःपिसं थःगु मांभाय् नेवाः भायय्या निंतिं जेल सजाँय जक मखु ज्यान सजाय्, फाँसि तकं फय्माःगु अवस्था वल। वि.सं.२००७ सालनिसें नेवाः भाय्या निंतिं थःगु ज्यूज्यानया तकं पर्वाह मयाःसे सघर्ष यानाः भाषिक कार्यकर्तातय्सं यानाः थौंकन्हय् झी नेवाः भाय् यक्वः हे च्वन्ह्याना वनेधुंकल, तर गुलि च्वन्ह्याना वनेमाःगु खः, उलि जुइमफुगु वा नेवाः भाय् थकाय् मफयाच्वंगु छुं छुं हुनिं दु। गुकथं ग्वहालि यानायंकूसा नेवाः भाय्यात च्वय् यंकेफइ धइगुबारे न्ह्यब्वयाच्वना –
१. नेवाःत छधी छप्पँ जुयाः न्ह्याःवनेगु याय्माल
हलिमय् सकस्यां थःथःगु मांभाय् दइ। हलिंन्यंक दकले अप्वः ल्हाय्गु भाय् धइगु अंग्रेजी भाय् खः। नेपाःया सन्दर्भय् भाय्या खँल्हाय्बलय् नेपाःया थीथी जनजातितय् थःथःगु मांभाय् दु। नेपाल राज्यभर अप्वः ल्हाइगु भाय् धइगु खस भाषा जूगुलिं नेपाःया मू भाय् ‘खस नेपाली भाषा’ यात कयातःगु दु। नेपाल राज्यभरय् खस नेपाली भाषा ल्हाय्गु छगूकथं खनेदु।
नेवाः भाय्या खँ ल्हाय्गु खःसा झी नेवाःत नेपाल राज्यभरय् थुखेउखे थीथी थासय् चिचाःदनाच्वंगु दु। तर थाय्कथं ल्हाय्गु भाय् पानाच्वंगु खनेदु। गथेकि चित्लाङ्गय् बलामितय्, दोलखाय् इत्यादि थासय् च्वपिं नेवाःतसें ल्हाय्गु भाय् पानाच्वंगु खनेदु । स्वनिगलय् येँ, यल व ख्वपय् ल्हाय्गु भाषाय् नं छुं छुं पानाच्वंगु दु। थथे ल्हाय्गु भासय् नं छगूकथं झीसं थ्व थासय् च्वंपि नेवाः धकाः सीकेगु लँपु जुयाच्वंगु दु।
झी नेवाःत थीथी ख्यलय् न्हापा सिबें यक्व थपू जुइ ला धुंकल, तर गुलि जुइमाःगु खः उलि जुयाच्वंगु मदु। छाय्धाःसा झी नेवाःत ‘छधी छप्पँ’ जुइमाल धकाः नारा नं म्हुतिइ घाय् थें जक जुयाच्वन, व्यवहारय् यानाः क्यने फयाच्वंगु मदु । नेवाः भाय्या खँ ल्हाय्गु खःसा नेवाः भाय्यात मतिना यानाः नेवाः भाय् थकाय्गु नितिं थीथी ख्यलय् ज्या यानाच्वंपि नेवाःत नं म्ह्वः मजू। गथेकि नेवाःत थःथः मिलय् जुयाः थीथी यक्व संस्था दय्कातःगु दुसां हः मदुगु सि मसःगु सिमा थें जुयाच्वन। नेपालमण्डल टि.भिं, नेवाःएचडी च्यानल, बोधि च्यानल टि.भि., नेवाः संकिपा, नेवाः, नाटक इत्यादि। नेवाः एफ १०६.६ मेगाहर्ज किपूलिं चच्छिन्हिछि (२४ सै घण्टा) नेवाः म्ये, थीथी नेवाः भाय्या ज्याझ्वः न्ह्यानाच्वंगु दु। झी नेवाःत नेवाः भाय्यात मतिना याना नेवाः भाय् थज्याःगु थीथी ख्यलय् ज्या याना न्हापा सिबें यक्वः थपू याना यके धुंकूसां नेवाः भाय् उलि थकाय् फयाच्वंगु मफूगु मू हुनिं धइगु ‘ज्या याय् ब्वः स्याः, ज्याला बी नुगःस्याः’ धइथें जुयाः खः।
नेवाः ख्यलय् ज्या याय्बलय् अप्वःसिनं सितिकं याकेत स्वयाच्वनी। पारिश्रमिक ब्यूसां तसकं म्ह्वः जक बीगु। छम्ह नेवालं मेम्ह नेवाःयात थकाय्त हःपाः व तिबः बीगुया पलेसा मन क्वतुंकाः, तुति ज्वनाः सालाकाय्त स्वयाच्वनी, च्यःभ्वातिं जुयाः ज्याला मकाःसे ज्या यानाच्वंसां मतिकु¥हाः भाव ब्वलंकाः कुंखिनाच्वनी । अले ‘भाषा म्वाःसा जाति म्वाइ’ नेवाःत छधी छप्पँ जुइमाल धइगु खँग्वः ला केवल ध्याकुनय् जक लानाच्वंगु दु।
