मोहनि नखः, थीथी द्यःपिनिगु जात्रा व गण प्याखं
– कल्याण मित्र
नेवाःतय्गु थीथी नखःचखः मध्ये मोहनि नखःया विस्कं महत्व दु । आदिवासी नेवाःतसें मोहनि यानाः द्यःतय्त नं थःगु बसय् तयाः थःगु म्हय् दुबिकाः देवी प्याखं हुइकीगु खः । थ्व हे परम्पराकथं आःतक नं नेवाःतसें थीथी द्यःया जात्रा यानाः द्यःतयुत हे थःगु बसय् तयाः तान्त्रिक विधिकथं पूजा याय्गु व द्यःतय्गु जात्रा व प्याखं न्ह्याका वयाच्वंगु दु । झिंन्हय्गूगु व झिंच्यागूगु शताब्दीइ ग्रीक सभ्यताय् विकसित जुयाः नं लोप जुइधुंकूगु देवदेवीया प्याखं नेपाःया स्वनिगलय् देवी प्याखंया रुपय् न्ह्याना वयाच्वंगु दु ।
नःला स्वनेगु
मोहनि नखःया न्हापांगु दिं कौलाथ्व कुन्हु नःला स्वनेगु धकाः छेँखापतिं आगमय् खुसिया फि हयाः नीसी यानाः तछ्वः, हाम्वः, कःनि, छ्व आदि तयाः नःलास्वां पी । वसन्तपू लाय्कुली व थीथी द्यःछेँय् नं नःला स्वनेगु याइ ।
नवरथ वनेगु
येँय् नवरात्री जःछि नवरथ वनेगु धकाः धिमे व थीथी बाजं थानाः पारु कुन्हुनिसें नवमितक छसिकथं शंखमूलया शंकर तीर्थ–द्यः महालक्ष्मी, भचाखुसिया निर्मल तीर्थ–द्यः लुति अजिमा, गोकर्णया पूण्यतीर्थ – द्यः चास्को अजिमा (रुद्रायणी), त्रिपुरेश्वरया कालमोचन – द्यः दोला अजिमा, पचलिया पञ्चनालि – द्यः पचलि भैरव, तोखाया मनोरथ तीर्थ – द्यः ईन्द्रायणी, पशुपतिया आर्यघाट – द्यः बछलादेवी, टेकू दोभानया चिन्तामणी तीर्थ – द्यः सिकाली अजिमा (नैं अजिमा), कंगया भवानीतीर्थ – द्यः कंग अजिमा व तलेजु भवानी, गुह्येश्वरीया शान्ततीर्थ – द्यः गुह्येश्वरी वनाः म्वः ल्हुयाः द्यःपिनिगु दर्शन याइ । थथे नागराजपिन्त नं हनी । थथे हनीपिं नागराजपिं मध्ये शंखपाल, अपलाल, भद्रपाल, सुन्दर वरणपाल, बासुकी, वरुण, नन्द, अपनन्दन व सोमसिकि नागराजपिं खः ।
कान्ता दबदब थानाः गुन्हु तक आगमय् पुज्याइ । मोहनि जःछि मालश्री म्ये हाली, धुन नं न्याय्काच्वनी । दुर्गा भवानीया थीथी रुपयात नवरात्रीया गुंगू रुपकथं शैलपुत्री, ब्रह्मचारिणी, चन्द्रघण्टा, कुष्माण्डा, स्कन्दमाता, कात्यायनी, कालरात्री, महागौरी व सिद्धिदात्री देवीपिन्त पुजा याइ ।
कूछिभ्वय्
कौलाथ्व अष्टमि कुन्हु नेवाःतसें कूछिभ्वय् नइ । थ्वकुन्हु सुथय् समेबजि तयाः गणेद्यः व पिखालखुइ पुज्यानाः आगमय् पूजा याय्गु झ्वलय् थःथःगु लजगाःकथं ज्याभःत स्वनी । तान्त्रिक मतकथं नेवाःतय्गु आगमय् पूजा यानाः खड्ग नं पुज्याइ । मोहनि सिन्हः फइ । बहनि छेँजःपिं सकलें नापं च्वनाः कूछिभ्वय् नइ । केरा लप्तेय् कुलेचां दानाः कूछि बजि तयाः भ्वय् नइगु जूगुलिं थुकियात कूछिभ्वय् धाइपिं दुसा गुलिसिनं कूलछिं जक च्वनाः नइगु भ्वय् जुयाः कूछिभ्वय् नं धाय्गु याः ।
स्याक्वत्याक्व
कौलाथ्व नवमि मोहनिया मू दिं खः । अष्टमिया चायात कालरात्री धकाः देवी शक्तिया पुजा याइ । थ्वकुन्हु नेवाः संस्कृतिकथं स्याक्वत्याक्व धकाः धनधान्य व अस्त्रशस्त्रं सदां थीर जुयाच्वने दय्मा धकाः थीथी अजिमा द्यःयात खा, हँय्, दुगु, मेय् बलि बी । थुकिया लिसें गणेद्यः व भैलःद्यःयात नं बलि बियाः पुज्याइ । छेँखापतिं आगमय् पूजा याय्बलय् नं नेवाः संस्कारकथं जाकि, बजि, ताःचा, सफू, बुँ पालेगु कूनापं थीथी ज्याभःया पुजा यानाः थ्वकुन्हु चाया माकःचाय् मोहनि सिन्हः फइ । नेवाः संस्कारकथं मोहनि सिन्हः थापं तयाः तन्त्र साधन याय्गु जूगुलिं हे मोहनि धाइगु खः । थ्वकुन्हु थीथी ज्यासः, ज्याकू पसः, मेसिन, सवारी साधनयात नं बलि बियाः पुजा याय्गु चलन दु । थ्वकुन्हु लाय्कुली तलेजु भवानीयात १०८म्ह म्ये व दुगु सरकारी व मेमेगु यानाः द्वलंद्वः बलि बी ।
चालं
कौलाथ्व दशमि चालं कुन्हु छेँखापतिकं थाकुलिं सुथ न्हापां नीसी यानाः आगमय् मोहनि पुजा यानाः चालंस्वां क्वकाइ । मोहनिया स्वां कयाः मोहनि यानातःगु सिन्हः तिल धाय्वं आगंद्यःया देवत्व प्राप्त जुयाः सिद्धि दइ धयागु मान्यता दु । थकालिं जहान परिवार फुक्कसित छसिकथं सिन्हः तिकाः स्वां व कोखा बी । फुक्कसिनं थापं यानातःगु पञ्चमकारया प्रसाद कयाः नय्गु त्वनेगु याइ । थ्वकु्न्हु ह्याउँगु वस्त्र पुनाः कुमारी, म्हासुगु वस्त्र पुनाः बसुन्धरा, सन्त्रासी रंगया वस्त्र पुनाः अजिमा व वँचुगु वस्त्रं पुनाः भैलःद्यःया पायाः पिहांवइ ।
पायो
नेवाःत शक्तिया उपासक व साधक खः । अथे जुयाः नेवाःतसें थःगु म्हय् द्यः दुविकाः थःगु इच्छा पूवंकेगु याइ । ल्हाती खड्ग ज्वनाः छेँय् पिहां वइम्ह पायौ जूम्ह मनूयाके द्यः दुबीगु खनाच्वनी । आगम व निगम तन्त्रया विधिकथं साधना यानाः खड्ग जगे यानाः पायाः पिहांवइ । छगू धापूकथं जुजु गुणकामदेवं येँ देय्या प्यखें थापना यानातःपिं अष्टमातृका पीठ जगे याय्त पायाः पिकाय्गु चलन याःगु खः । मल्लकालीन जुजु हरिसिंहदेवं ख्वपया तलेजुं पिकाःगु पायोनापं थर व गोत्रकथं आगं छेँय् व एकादशि नापं न्यागू प्रकारया पायो पिकाय्गु याइ । स्वनिगःया पायो, तेबाहाः, महाबौद्ध, वतु, क्वहिति, यल, ख्वप, किपू, सक्व, तोखा नापं लाय्कूया तलेजुइ पायो पिकाइ । गणेद्यः, भैलःद्यः व अष्टमातृका अजिमाया प्रतीककथं पायो पिकाइबलय् अष्टमहाभयं मुक्त जुइ धयागु जनविश्वास दु ।
कतिंपुन्हि
कौलाथ्व चतुर्दशि कुन्हु येँया श्रीघलय् दीपावली याइसा पुन्हि कुन्हु बहनिइ कःसि व बैगलय् मत्र्यमन्दः च्याकाः चाःह्यू वइम्ह महालक्ष्मीया पुजा याइ । पंया च्वकाय् आकाशदीप यखायाः चचिछ जाग्राम च्वनेगु मौलिक परम्परा दु । पुन्हि कुन्हु सुसु जाग्राम च्वंगु दु धकाः महालक्ष्मी द्यवं स्वःवइगुलिं थ्व पुन्हियात कोजाग्रत पुन्हि धाय्गु याः ।
मोहनिया चालंनिसें कतिं पुन्हितक मोहनिया सिन्हः तिकेगु व नख्त्या ब्वनेगु याइ ।
पचलि भैलःद्यःया जात्रा
मोहनिया पचिमह्रः अर्थात कौलाथ्व पञ्चमि कुन्हु पचलि भैलःद्यःया जात्रा याइ । खड्गधारी भैरब त्रिशुल, ढाल, मुद्रा, बां सी दुगु छ्यनय् भगवान बुद्धया छ्यं अंकित यानातःगु सिजःया तग्वःगु क्वंयात हे भैलःद्यः धकाः पुज्याइगु खः । क्वंचाया दुने धाःसा थ्वँ, अय्लाः जाय्क तयाः क्वंचाद्यः जात्रा याय्गु चलन दु । थ्व जात्रा दलाछि, बकंछेँ, यंगाः, न्हूघः, नाय्पाःच्वया ज्यापुतसें पालंपाः न्याय्का वयाच्वंगु दु । क्वःने पचलि आजु खलःतय् मोहनिबलय् नःलास्वां तइमखु । पचलि आजुया जात्रानापं मोहनि लाःगुलिं थुगु मोहनि मानय् मयाइपिं नं दु ।
पचिमह्रः कुन्हु पचलि भैलःद्यःया जात्रा याइबलय् आजुद्यःया नै कलाः नै अजिमायात बाजं थानाः आजुद्यःया ल्यूल्यू यंकी । पचलि आजुद्यःया क्वंचा थनाः जात्रा यानाहल कि पचलिइ मनू सुं च्वने मज्यू । पचलि आजुद्यःया बेताः दना वयाः द्यःया थाय् छायातःगु नइ, मनूत खनेवं हि त्वनेयः धाइगुलिं ग्यानाः सुं नं च्वनीमखु । जात्राय् मनुत अय्लाः, थ्वँ काःपिं सुं नं पचलि लँय् ग्वारातुलाच्वंगु दु ला धकाः नै अजिमां लिहां लिहां वायः छम्ह छम्ह मनू दत्तलय् थनाः यंकाच्वनी हँ । पञ्चलिङ्गेश्वर, पञ्चमुखी लिङ्गेश्वर, स्वच्छन्द भैरवया नामं नं प्रसिद्ध पचलि भैलःद्यःया जात्रा न्याय्केगु परम्परा ने.सं. ५०५ पाखे जुजु जूम्ह शिवसिंह मल्लं न्ह्याकूगु खँ इतिहासय् न्ह्यथनातःगु दु ।
मरु गणेद्यःया जात्रा
अष्टमिनिसें असंचालं एकादशितक मरु गणेद्यःया खः जात्रा याइ । जुजु लक्ष्मीनरसिंह मल्लं मरुसतm दय्के न्ह्यः अशोक नांया सिमा क्वसं गणेद्यः थापना याःगुलिं उगु गणेद्यःयात अशोक विनायक धयातःगु खः ।
जुजुया उजंकथं तान्त्रिक जामनः गुभाजुं बौद्ध तान्त्रिक पद्धतिकथं देवन्यास यानाः गणेद्यःया जात्रा न्ह्याकुगु खः धाइ । असंमरु अजिमाया काय्या रुपय् मरु गणेद्यःयात हनी । कूछिभ्वय् कुन्हु बहनी नाय्खिं थानाः थकालियात हय्धुंकाः द्यःछेँय् तुं गणेद्यःयात खतय् तयाः थकालिं पुज्याइ । थकालिं ताय्, अम्ब, केरा, लैं, स्वांमाःलिसें पुजा यानाः गणेद्यःयात स्वह दुगु बलि बियाः खः जात्रा न्ह्याकी । कुमारी द्यः सालेगु लँपु थःने व क्वःने मरु गणेद्यःया जात्रा याइ । चान्हय् ३२ताजि अत्र होम यानाः गणेद्यःयात मेय् बलि बी । नवमि कुन्हु भक्तजनतसें अय्लाm, थ्वँ, समेबजि तयाः ख्येँय् स्यानाः पुज्याइ । दशमि कुन्हु खः जात्रा यानाः यतखा, कंकेश्वरी व तहबिल थकालिया छेँय् धिमे, नाय्खिं थानाः पुजा फः वनी ।
असंभलु अजिमाया जात्रा
कौलाथ्व नवमिनिसें द्वादशितक असंया नांजाःम्ह द्यः असंभलु अजिमाया जात्रा याइ । ने.सं. ६९६या म्ये सफुतिइ व थीथी ऐतिहासिक अभिलेखय् आशामण्डप धकाः च्वयातःगु व उकिया हे अपभ्रंस ज्ुयाः थ्व थाय्या नां असं जूवंगु खः धइगु धापू दु । वहःया कलशययात असंभलु अजिमा द्यःया मूर्तिकथं नालातःगु दु । स्वतँजाःगु लीया कलात्मक देगः दुने विराजमान जुयाच्वंम्ह थ्व द्यःयात महाकाली, महालक्ष्मी व महासरस्वतीया प्रतीककथं कयातःगु दु । हिन्दूतसें अत्रपूण्र्णा देवी व बौद्धतसें बसुन्धरा देवीकथं थ्व असंभलु अजिमायात पुज्याना वयाच्वंगु दु । अष्टमातृका मध्ये छम्ह अजिमाया रुपय् हनाच्वंम्ह थ्व अजिमाया च्यापा ल्हाः दु । जवगु प्यपा ल्हातय् खड्ग, बज्र, वरद मुद्रा व पाता ख्वला दुसा खवगु ल्हातय् विन्दु मुद्रा, जपमाः, गं व
कलश ज्वनाः पलेस्वांया आशनय् च्वनाच्वंगु दुसा मनू छ्यंया माः क्वखायातःगु दु । देगःया त्वलनय् नं किपा कियातःगु दु ।
कौलागा नवमिनिसें द्वादशितक जात्रा हनेगु झ्वलय् ज्यापु गुथ्याःतसें स्याक्वत्याक्व कुन्हु असंभलु अजिमायात मेय् बलि बी । बलि ब्यूगु स्वय्मज्यू धकाः द्यःया थाय् वनेगु लँ फुक्क बन्द यानातइ । अजिमायात असंचालं कुन्हु पीगमं खतय् तयाः बाजं थानाः जात्रा यानाः छेँखापतिं वनाः पूजा फःवनी । अथेंतुं द्वादशि कुन्हु कुमारी सालेगु लँपुइ थने व क्वःने गुथ्याःतय् म्ह्याय्मस्तय्गु छेँय् छेँय् वनाः पुजा फयाः देय् चाःहीकाः सन्याकालय् द्यःछेँय् दुत यंकी । अजिमाया थ्व जात्रा किरातकालनिसें न्ह्याना वयाच्वंगु खय्माः धकाः ताय्काच्वंगु दु ।
नरःया नारांद्यःया जात्रा
दँय्दसं कौलागा पारु कुन्हु नरलय् नारांद्यःया जात्रा जुइ । नारांद्यःया जात्रा धाःसां स्वम्ह द्यः ब्रह्मा, विष्णु व महेश्वरया खः जात्रा याइ । अःखः खःया जात्रा याइगु व गनं मदुकथं मैनया स्वां दय्काः द्यःयात छाय्गु याइ । पारु कुन्हु मू जात्रा याइगु थ्व जात्राय् द्यःया खः हे अःखतं दय्काः जात्रा याइगु जुयाः हे ‘गनं मदुगु जात्रा हाँडिगामय्’ धाइगु खः । स्वंगू द्यः खःयात हे थसः पाय्काः तइ । द्यःखःया दकलय् द्यःने हिमालय पर्वतथें दय्काः तुयूगु कापः व कपाय् तयाः भुनातःगु दइ । हिमालय पर्वतय् द्यः च्वनी धकाः दकलय् च्वय् द्यः तःगु दइसा हिमालय पर्वतया क्वय् महाभारत पर्वत धकाः जंगलथें दय्काः धुपिमा व लखाचामाया कचा व स्वांमा तःगु दइ । अले स्वंगू तगिमय् समाः यानाः बांलाकाः गनं मछाइगु सीस्वां नं द्यःयात छानातःगु दइ । अले अःखतं तयातःगु द्यःखःयात निम्ह मनूखं खिपतं खः चाःहिइकाः जात्रा याइ ।
फम्पिया हरिशंकर जात्रा
दँय्दसं भाद्र शुक्ल द्वादशि कुन्हुनिसें आश्विन कृष्ण एकादशि कुन्हु तक फम्पिइ हरिशंकर जात्रा न्याय्की । हरिशंकर जात्रा फम्पि देय्या प्राचीन लाय्कू परिसरय् दुम्ह गुह्यदेवी झम्केश्वरी पीठं शुरु याइ । गुह्यदेवी पीठनापं दुम्ह तलेजुइ फम्पिया मनूतसें मोहनिबलय् नःलास्वां स्वनेगु याइ । श्री तलेजु भवानीयात द्वादशि कुन्हु सुथय् दक्षिणकालीया पुजारीं निम्ह दुगु बलि बियाः पुजा याइ ।
आश्विन कृष्ण दशमि कुन्हु सुथय् कोर्पु त्वाःया स्वच्छन्द रक्त भैरवयात कर्माचार्य पुजारीं छम्ह दुगु बलि बियाः पुज्याइ । भैरवया प्रसादकथं सिजःया त्यप जाय्क थ्वँ तइ । भैलःद्यःया ख्वाःपाः दुगु त्यपयात म्वःम्वः मनूतसें जुलुसनापं बाजं थानाः कुबिया कोटाल त्वाः थ्यंकी । कोटाल त्वालय् सिजःया त्यपय् अय्लाः तयाः कालभैरव धाइम्ह प्रचण्ड भैरव नापनापं त्रिशुल डमरु ल्हाती तयाः मनूतसें भैैरवयात सुथय् देय् चाःहीकी । थ्व जात्रायात स्थानीय मनूतसें ‘क्वंचाद्यः’ धाइ । थ्व क्वंचाद्यःया जात्रा मोहनिबलय् पचिमह्रः कुन्हु योया पचलि भैरवय् याइगु भैलःद्यः जात्रालिसे ज्वःलाः । उकुन्हु हे चान्हय् शेषनारायण व महालक्ष्मीया खः जात्रा बाजं थानाः देय् चाःहीकी ।
खोनाया सिकाली प्याखं व जात्रा
देवमाला वंशावलीकथं ने.सं. ६३३य् जुजु अमर मल्लं रुद्रायणी अष्टमातृका पीठयात मू द्यकाः थापना याःगु खोना देसय् मोहनि नखः हनिमखु । नेपाः देय्न्यंक मोहनि हनाच्वनीबलय् खोनाय् धाःसा मोहनिया कौलाथ्व तृतियानिसें षष्ठितक सिकाली गणजात्रा न्याय्की । उकिं खोनायात मोहनि मदुगु देय् नं धाः । सिकाली जात्राया इलय् पचिमह्रः कुन्हु पचलि आजुद्यःया जात्रा सिधय्धुंकाः खोनाय् नं वइ धइगु जनविश्वास दु ।
खोनाया सिकाली प्याखं नांजाःगु प्याखं खः । सिकाली प्याखंया नामं लोकं ह्वानाच्वंगु खोनाया रुद्रायणी प्याखंया थःगु हे कथंया तान्त्रिक परम्परा व प्रभाव दु । स्वय्बलय् हे अतिकं पुलांगु व अजू चायापूगु थ्व परम्परागत प्याखनय् बौद्ध व हिन्दू निगुलिं धर्मया छाप लाःगु खनेदु ।
खोनाया थ्व सिकाली प्याखं ने.सं. ६३३य् जुजु अमर मल्लं गुथि तयाः शुरु याःगु खः धाइ । खोनाया मू द्यःकथं हना वयाच्वंम्ह रुद्रायणी माजुया थ्व प्याखं दच्छिया निक्वः हुइकेगु चलन दु । न्हापांखुसी कौलाथ्व तृतिया कुन्हुनिसें अष्टमितक हुइकीसा कार्तिक पुन्हि कुन्हु निक्वःखुसी हुइकी । झिंनिदँय् छक्वः थ्व सिकाली गणप्याखं येँया हनुमानध्वाखा, पशुपति व यलया बुंगय् नं यंकी ।
गण प्याखं
दँय्दसं आश्विन कृष्ण ञलाथ्व दशमि कुन्हु चान्हय्निसें ख्वपया नवदुर्गा गणया न्हूगु ख्वाःपाः दय्काः देय्या थीथी थासय् प्याखं हुइकी । ख्वप राजधानी जुयाच्वंगु इलंनिसें येँया पशुपति, हनुमानध्वाखा, यल लाय्कू, भ्वँत, पन्तिया थीथी थासय् गणप्याखं हुइकेगु परम्परा दुगु खः । जुजु शिवदेवया पालय् ख्वपया नवदुर्गा गणप्याखं येँया पशुपति लागाय् राजराजेश्वरीघाटय् प्याखं हुइकाच्वंबलय् द्यः तुयुया वःगुलिं व हे थासय् नवदुर्गा भवानीया द्यःछेँ दय्काः द्यः थापना याःगु खः धाइ ।
पशुपति लागाय् झिंनिदँय् छक्वः मोहनिबलय् यलया हरिसिद्धि गण प्याखं व थिमि बोडेया नीलबाराही प्याखं हुइकीगु परम्परा दु । अथेंतुं झिंनिदँय् छक्वः मोहनिया चालं कुन्हुनिसें दच्छियंक पचलि गण प्याखं हुइकेगु परम्परा दु । उगु गणप्याखं राष्ट्रप्रमुखया ल्हातिं पचलि भैरवनाप खड्ग हिलेधुंकाः जक शुरु जुइगु खः । न्यादँय् छक्वः मखं तारिणी बहाः सिंह दुवातय् भद्रकाली नापं राष्ट्रप्रमुखं खड्ग हिलेगु याइ । मोहनिया चालं कुन्हु चान्हय् थथे खड्ग हिलीबलय् राज्य थीर जुइगु व देसय् शान्ति कायम जुइ धयागु विश्वास दु ।
यलया थेच्वय् झिंनिदँय् छक्वः हुइकीगु नवदुर्गा गणप्याखं नं मोहनिया कतिंपुन्हिनिसें हुइकीगु खः । दँय्दसं मोहनिया चालं व पुन्हि कुन्हु थेच्वया नवदुर्गा प्याखं हुइकेगु याइ । यलया
लाय्कूया मूलचुकय् थुगु प्याखं हुइकी ।
