२०८० चैत्र १५, बिहिबार

म्हपूजा

जितेन्द्रबिलास बज्राचार्य
 
नेवाःतय्गु पहिचान भाषा, संस्कृति, संस्कार, कला यक्व यक्व हे दु । उकी अध्ययन बिस्कं पहिचान दुगु छगू नखः खः, म्हपूजा । न्ह्याग्गु हे धर्मय् विश्वास याइपिं जूसां थःथःगु दर्शनकथं म्हपूजा याना हना वयाच्वंगु दु । थ्व हे छगू नेवाःतय्गु गौरवया खँ खः । नेवाःतय्सं थ्व संसारय् म्वाय्त थः धकाः म्हसीकेत मदय्कं मगाःगु भौतिक शरीर ‘म्ह’ व म्वाय्त माःगु हलंज्वलंयात नं सम्मानपूर्वक पुज्याय्गु हे “म्हपूजा” खः । म्हपूजायात कयाः आःतक छुं नं धर्मया ग्रन्थय् ब्याख्या यानातःगु लुइके मफूसां नेवाःतय्सं थःगु हे कथं थ्व भौतिक तत्वयात पुजा याना वयाच्वंगु छगू नखः म्हपूजा खः । पञ्चस्कन्ध वा पञ्चतत्वं दयाच्वंगु झीगु म्ह अर्थात शरीरयात पुज्याइपिं झी नेवातःतय्गु थःगु हे दर्शन दु । अले म्हपूजा बौद्धमार्गी व हिन्दूमार्गी निथ्वलं नं उलि हे सम्मान व श्रद्धापूर्वक हना वयाच्वंगु दु ।
 
म्हपूजा स्वन्ति नखःया दथुइ अर्थात लक्ष्मीपूजाया कन्हय् कुन्हु कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा कछलाथ्व पारु कुन्हु हनीगु खः । लक्ष्मी पूजा कुन्हु नेवाःतय्गु आर्थिक वर्षया अन्त्य यानाः सम्पत्तिया ल्याःचाः क्वचाय्काः सम्पत्तिया प्रतीक लक्ष्मीद्यःयात पुज्याना हनी । कन्हय् कुन्हु ज्या, ब्यापार, व्यवसाय याय्त थ्व शरीर बांलाय्माः धकाः कामना यासें थःत थःम्हं पूजा याइगु खः । द्वितिया कुन्हु ततापाखें नं सिन्हः तियाः आशीर्वाद कासें किजापूजा हनी ।
 
म्हपूजा अपवादकथं तोखाया नेवाःतय्सं हनाच्वंगु मदु । किजापूजा कुन्हु किजायात आशिष बीत ततापिं हे थःछेँ वयाः किजापूजा याइपिं नं दु ।
 
म्हपूजा वलय् छ्यलीगु हलंज्वलं छगू हे जूसां बौद्ध व हिन्दूतय्सं थःथःगु हे दर्शनकथं ब्याख्या यानाच्वंगु दु । म्हपूजाया दिनसं सुथंनिसें नीसी यानाः बहनि जुल कि म्हपूजा याय्गु थासय् बँ थिलाः यचुपिचु याइ । आगंद्यः, लक्ष्मीद्यः, तुफि, हासा, लःघः, ल्वहंमाया नितिं नं मन्दः च्वय्गु याइसा परिवार ग्वम्ह दुजःपिं दु, व हे कथं मन्दः च्वय्गु् ज्या याइ । अले च्वय् छपाः व क्वय् छपाः नं च्वय्गु याइ । थुकियात सिंघिनी व ब्याघ्रिनी नं धाय्गु याः ।
 
मन्दः  च्वय्बलय् लखं मन्दः च्वइसा अले वयाः स्वां, ताय्, वा, हाकु मुस्या, ग्वःमाय्, आखें, चिकं मन्दः दय्की । थौंकन्हय् बजाय् भ्वँतय् प्वाःप्वाः खनातःगु मन्दःया थासापाखें जाकिचुं वा प्वताय् नं मन्दः दय्की । गुगु मन्दलय् च्याहः दुगु पलेस्वां दइ । थ्व च्याहःयात अष्टमातृका वा अष्टमंगल
कथं काइ, गुकिं झीत रक्षा याइ । गुम्हेसिनं न्याहः जक दुगु मन्दः नं च्वइपिं दु । थ्वयात पञ्चबुद्ध, पञ्चतत्वकथं काइ । थ्व म्हपूजा च्वइगु मन्दःयात काय्मण्डल, संघमण्डल नं धाइ ।
 
लःयात जल, स्वांयात वायु, ताय्यात आकाश, वायात बसुन्धरा, धनसम्पत्ति, हाकु मुस्यायात शनिश्चर, माय्यात संकटा, आखेँयात करुणामय व चिकंयात आत्माया प्रतीककथं काइ । चिकं मन्दः नं सुना वनीमखुगुलिं आत्मा नं नाश जुइमखु । मन्दः दय्किबलय् न्यात जक तइपिन्सं लःयात जल तत्व, स्वांयात वायु तत्व, वायात पृथ्वी तत्व, ग्वःमाय्यात अग्नि तत्व, ताय्यात आकाश तत्व व आखेंयात आत्माकथं काइपिं नं दु । न्ह्याग्गु जूसां थ्व शरीर जुइत न्यागू तत्व मदय्कं मगाः धकाः थुइकेगु हे खः ।
 
म्हपूजा कुन्हु पुज्याय्गु हलंज्वलंयात नं थु्कथं ब्याख्या यानातःगु खनेदु ।
 
जीवनय् मदय्कं मगाःगु जः खः, गुगु सुकुन्दा च्याकीबलय् दइ । खय्त ला सुकुन्दायात स्वनिगःया प्रतीककथं नं कयातःगु दु । सु धाःगु चिकं, कण्ड धाःगु पुखू खः । मत ज्योति खः । स्वनिगः न्हापा छगू तःधंगु पुखू खः । पुखूया दथुइ ज्योति स्वरुप सहस्रदल द्वःछि पलेहः दुगु पलेस्वां दथुइ रश्मि उत्पत्र जुल । थ्व हे दर्शन याय्त बिज्याःम्ह महामञ्जुश्री नं चोभारय् थःगु खड्गं छेदन यानाः बस्ति दय्कूगु जुल । थ्वयात लुमंकुसें स्वनिगः व ज्योतिया प्रतीककथं सुकुन्दा च्याकाः पुजा याइ ।
 
तुफियात ब्रह्माकथं पूजा याइ । ब्रह्मा सृष्टिकर्ता खः । जीवनय् झीसं आत्मीयकथं बांमलाःगुयात चीकाः यचुपिचु यात धाःसा जक हे बांलाःगु ज्या न्ह्याकेफइ । चित्त दकलय् न्हापां सफा जुइमाः । थ्व हे हुनिं तुफियात पुज्याइ । नारायण द्यः लखय् च्वनीम्ह खः । लः बिना जीवन कल्पना तकं याय् फइमखु । अथे हे महाद्यःया चिंकथं हासायात पुज्याइ । महाद्यः संहारकर्ता खः । हासाया ज्या बांमलाःगु तत्वयात वांछ्वय्गु खः । झीसं नं मभिंगु खँयात चीकेफत धाःसा दुःख मदइ । उकिं हासायात पुज्याइ । कुमारया प्रतीककथं ल्वहंमायात पुज्याइ । जीवनय् छुं चीजयात तछ्यानाः दुने थ्यंक स्वय्फत धाःसा जक जीवन सार्थक जुइगु खः । उकिं ल्वहमा पुज्याइगु खः । थ्व दक्व जीवनय् भौतिक व आध्यात्मिक दर्शनकथं नालाः सम्मान व श्रद्धा याइगु खः ।
 
न्हापां खेलुइताः च्याकाः लःल्हाना काय्गुयात ज्योतीय प्रतीक वा ज्ञानया प्रतीक खः । जीवन न्ह्याबलें नं सत्य व बांलाःगु लँपुइ न्ह्याय् फय्माः । अले जीवन नाशवान खःसां खेलुइतालं थें जः बी फय्मा धकाः भाःपी । तःसि मन व पवित्रताया प्रतीक, ख्वसिंयात उसाँयया प्रतीक व स्यांगुलि दूरदर्शिताकथं काइगुलिं थ्व स्वंगू मदय्कं मगाः । कोखा नीछतु वा न्यातु तइपिं दु ।
 
नीछतु तइपिनसं पञ्चबुद्ध, तारा, दिक्पालया प्रतीककथं कयातःगु दुसा न्यातु तइपिन्सं पञ्चबुद्ध वा पञ्चधातुया रुपय् काइपिं दु । तर नीछतु वा न्यातु तःसा नायः चाहिं पञ्चतत्व वा पञ्चबुद्धया प्रतीककथं पञ्चरंगीया कापः तयगु याइ । थुकिं झीगु शरीरयात रक्षा याइ । अनलिं धौ सगं बी न्ह्यः न्ह्याउँगु जाकि सिन्हः ती । अले धौसगं मिजंपिन्सं जवय् व मिसापिन्सं खवय् तिकी । ह्याउँगु सिन्हः उमंग, उत्साह व जोशया प्रतीक खः । न्हकुइ तिकीगु धलिं शीतलता बी । व धइगु जोश वा शक्तियात विवेकपूर्वक छ्लेफय्मा धइगु कथं काइ । ख्येँय् सगं पञ्चतत्वया प्रतीककथं कयातःगु दु । ख्येँय् आकाश व पृथ्वी, न्या जल व वायु अले अय्लाः अग्निया प्रतीककथं कयातःगु दु । सगं बीबलय् वः व ला तयाः बीपिं नं दु । उमिसं वःयात वायु व लायात पृथ्वीया प्रतीककथं काय्गु याः ।
 
म्हपूजायात माःगु हलंज्वलं
 
१. पुजाभः : ग्वजा, स्वां, ह्याउँगु, म्हासुगु अवीर, सिन्हः, जाकि, ताय्, समे, धाला, सिसाबुसा, धुं, इताः, जजंका ।
 
२. मन्दः : पोताय् वा जाकिचुं, अबीर, स्वां, हाकुमुस्या, ताय्, ग्वःमाय्, चिकं मन्दः थाय्त चिकं
 
३. लंपिचा : समेबजि, नैबेद्य
 
४. धाला : थ्वँ, कोलाछि हाकःगु खेलुइताः मन्दःया नितिं ४गूया दरं ।
 
५. सगं ज्वलं,
 
६. तःसि ज्वलं
 
७. कोखा
 
८. भ्वय् ज्वलं
 
छसिकथं कूलदेवतानिसें सुकुन्दा, मन्दः आदि पुज्याय्धुंकाः धौसगं बी, जाकि सिन्हः तिकी, अले ख्येँय् सगं बी । ख्येँय् सगं बीबलय् ख्येँय् व न्या न्हापा निपा ल्हातं हे बी । निपा ल्हातं कयाः देपाय् तइ । अले अयलाः बीबलय् जव ल्हातं काइ । न्हापां ख्येँय् न्या न्हापां नइ, अय्लाः त्वनी । गुम्हसिनं ख्येँय्, अय्लाः नापं बीपिं नं दु । जव ल्हातिं अय्लाः बीबलय् जव ल्हातिं काय्माःगु व खव ल्हातिं अय्लाः बीबलय् खवःगु ल्हातिं हे काय्माःगुलिं ख्येँय् सगं बीम्हेस्यां जव ल्हाः द्यने तयाः ल्हाः हीकाः बीगु चलन दु । थथे जुइबलय् काइम्हेसिया जव ल्हातिइ ख्येँय् व खव ल्हातिइ अय्लाः जुइ । तर न्हापा नय्बलय् ख्येँय् व न्या हे नइ । अय्लाः छक्वः त्वनेधुंकाः स्वक्वःतक सायाबी ।
 
पूजा याय्गु 
 
म्हपूजा कार्तिक शुक्लपक्ष जुइगु जूगुलिं सूर्य दक्षिण लाइ । अथे जुयाः पूर्वपाखे स्वयाः फ्यतुइमाः । अले सूर्य दक्षिण लाइ अर्थात जवय् लाइ । दक्षिणपाखे स्वयाः म्हपूजा याइमखु । 
 
बौद्धपिन्सं याइगु पूजा ः जवपाखे पुजाभः तयाः देपापाखे शंख वा लःथल तइ । स्वक्वः तक नसला कयाः पुजा संकल्प याइ । “नेपालमण्डल थ्व च्वनेगु थाय ... थौं नेपाल सम्बत्... कार्तिक शुक्ल पक्ष प्रतिपदा कछलाथ्व पारु कुन्हु बुद्ध, धर्म, संघ, कूलदेवता, दक्व देवता तया म्हपूजा याय्त्यना । थ्व पूण्य यानाः आयु आरोग्य बृद्धि जुइमा” धकाः धयाः पुजाभः थियाः ल्हाः भागि याइ । बुद्ध, धर्म, संघयात स्वक्व जाकि आकासय् पुज्याइ । सिन्हः तिकी, स्वां छाइ, जाकिं पुज्याइ । शंखं लः कयाः थःत नं हा यानाः मन्दलय् नं हा याइ । कूलदेवता, मत, मन्दः छसिकथं पुज्याइ ।
 
हिन्दूपिन्सं याइगु पूजा : थकालि नकिं नं पुजाभः व धौ ज्वनाः छसिकथं कूलदेवतानिसें पुज्याइ । अले थःथःगु मन्दलय् पुज्याइ ।
 
खेलुइताः च्याकाः लःल्हाइ । जाकिं पुज्यानाः काइ । तःसि लःल्हाइ । ख्येँय् सगं बी । भ्वय् नइ । म्हपूजा यानाः मन्दःया द्यःने तयाः भ्वय् नय्गु याइसा कन्हय् कुन्हु जक मन्दः पुयाः पिखालखुइ वाइ ।
 
अन्तय्, थ्व नेवाःतय्गु परम्परायात ल्यंकेत थुकिया दर्शन ब्यापक यानाः यंकेमाः । अले जक नेवाः जुयागुया गौरव ताय्केफइ ।