यःमरि पुन्हि
– जीतेन्द्रविलास वज्राचार्य
थिंलाथ्व पुन्हि, मंसिर पुन्हि, धान्या पुन्हि, गौंड पूर्णिमा, यःमरि पुन्हि । थ्व पुन्हियात थीथीकथं धाःसां मुख्यतः थ्व पुन्हि कृषि पेशालिसे क्वात्तुक्क स्वापू दुगु पुन्हि खः । मुख्यतः नेवातसें भकारि स्वनाः यःमरि दय्का पुजा याइ । यःमरि पुन्हिया बारे पौराणिक बाखं नं दु । पाञ्चल (पनौती) देशय् च्वंम्ह सुचन्द्र धाःम्ह गरीब छम्ह मनू दु । अय्सां व दान, धर्म याय्गुली तसकं च्वन्ह्याः ।
छन्हु कुवेरं फ्वगिंया भेष धारण यानाः सुचन्द्रया थाय् फ्वं वःबलय् साःगु, भिंगु दुथेफुथे बांलाक्क नकूगुलिं फ्वगिं भेष कया वःम्ह कुबेरं ज्ञानगुणया खँ कनाः तःसि छगः बियाः यःमरि दय्काः भकारी तयाः पुज्या धकाः थः कुबेरयागु रुप क्यनाः अनतुं अन्तर ध्यान जुयावन । कुबेर धाःथेंतुं हे यःमरि दय्काः प्यन्हुतक स्वनाः थःम्हं नं नयाः दान यासांनिसें झन्झन् भरिपूर्ण जुल नं धाइ । गन गन जाकि चुंया मरि दुने साखः, हाम्वः तयाः दय्कातःगु यःमरि कुबेरयात दान बीगु व उबलय् निसें जिया वयाः सुचन्द्र महाजन जुल धाइ ।
स्वयम्भू महाचैत्य दय्के न्ह्यः छगू नमूनाकथं गुम्बज आकार दय्कूगु जुल, थुकी दुने न्यागः आखे ५म्ह बुद्ध प्रतीक खः । थुबलय् निसें यःमरिया प्रचलन शुरु जुल धाइ ।
गौडा देसया जुजु प्रचण्डदेवं दीक्षा कयाः शन्तिकराचार्य जुयाः स्वयम्भूया ज्योति त्वपुयाः स्वयम्भू महाचैत्य दय्कल । थ्व गौडा देस थौंकन्हय् कलकत्ताया जःखः लाः । अनं थाय्यात पुर धाय्गु याः । काशीपुर, शिखरपुर, मेदनीपुर, मेमेगु नं पुरत दु । शिखरपुरय् नं यःमरि पुन्हिया जःखः यःमरि हे आकार जाकि चुंया मरि दय्काः थुकी दुने नैक्या व साख तइ । थ्वयात पिते धाइ । सुथय् झिथाय् ब्याचा वः तःथें अन बुयाः प्यकुने ब्यचा ब्वः तइ । अन शक सम्वत माने याइसा सूर्य दिनमा कथं झीथाय् स्वयां छन्हु लिपाला झीथाय् २ गते सा अन १ गते अर्थात संल्हु जुइ ।
तर चन्द्रमासकथं तिथि धाःसा मिलय् जू । अन नं यःमरि किसानत मण्डल, सरदार, नसकार, दासतसें दय्कीसा मेमेगु जाति नं दय्कु । उमि नं वा दुतकयाः हे थ्व मरि दय्का पुज्याइ । गनं थ्व अन नं स्वापू दु कि ! थ्व अध्ययनया विषय खः ।
नेवाःतय्गु मरिचरि अप्वः धाइथें पिने आयातित खः । व जक मखु, मरिया नां तकं आयातित खः । थ्व यःमरि नामंनिसें हे झीगु थःगु हे पहिचान दुगु मरि खः । थ्व दिनसं वाया भकारी स्वनी । अप्वः धइथें नेवाःतय्गु परम्परागत मू ज्या धइगु हे बुँज्या खः । वालय् धुंकाः तःसिंयात बालि पुलि सिधय् धुंकी । तःसिं व म्हय्तसें भकारि स्वनाः यःमरि जाकि चुंया गणेद्य, लक्ष्मी द्यः, कुबेर, ज्यापु ज्यापुनी, यक्ष, कित्रर, फै, त्वावाः देवा, सुकुन्दा कलात्मक वस्तु दय्काः स्वनाः पुज्याइ ।
कृषि प्रधान जूगुलि कृषि उपजयात हे धनकथं काइगुलिं वाया भकारी जाय्काः पुज्याइ । गुलिसियां धान्य पुन्हि नं धाइ ।
गौंडा पूर्णिमा थ्व नेवाः बाहेक पहाडी जातितसें गोठ यचुपिचु यानाः गोठयात पुज्याइ । गुलिस्यां थ्वयात गौंडा पुर्णिमा धाइ ।
यःमरियात पञ्च तत्वया प्रतीककथं नं काय्गु याः । जाकि चुं धर्ति, चाकु अग्नि, लः जल, खालि थाय् आकाश खःसा, हाम्वः वायु धाइ ।
यःमरि पुन्हि कुन्हु जक मखुसे नेवाःतय्गु मेमेगु नं भिंगु ज्याय् नं यःमरि मदय्कं मगाः । मचा निदँ बुदिंबलय् निगः प्यदँ बुदिंबलय् प्यंगः, थुकथं खुदँ, च्यादँ, झिदँ, झिंनिदँबलय् दँकथं यःमरि व ल्वहंचा मरि क्वखाय्की । थुकथं मिजंमचा जूसा कय्तापुजा व मिसामचा जुसा ईही मयातलय् यःमरि क्वखाय्किगु चलन दु । क्वखाय्किगु यःमरिदुने न्यागः आखे तइ । थ्वयात पञ्चबुद्ध पञ्चतत्वया प्रतीककथं काइ ।
पञ्चतत्वं जुइगु भय कष्ट तरय् यानाः रक्षा याइ । बुरा जंक्वबलय् यःमरि लुइ, म्ह्याय्मचा प्वाथय् दइबलय् धौबजि नकः वनेबलय् यःमरि नं नकेमाः । छेँ पलिं चीबलय् नं यःमरि, चतामरिं लुइगु, ह्वलेमाः । थ्व पुन्हिसं रत्नकीर्ति महाविहार मखंबहालय सुथय् फछि यःमरि आगंद्यः, क्वाःपाःद्यः व तुयू चीभाःद्यःया थाय् यःमरिं लुइगु चलन दु ।
थ्व दिंनिसें यःमरिया च्वकाति न्हिं ताःहाकः जुयाः चा चीहाकः जुइ धाइ ।
यःमरि दय्केत लसा दुगु जाकि माः । न्हापा न्हापासा झीथाय्यागु रैथाने जाकि मार्सि, तैलिया खः । थ्व हे जाकिया यःमरि दय्कीगु खः । थ्व जाकि छपी बुँइ निमुरि जक सइ । व हे कारणं
तःसिंयात छपीया छमुरि बालि बीगु खः । २०२४ सालपाखे टाइचिन जाकि दुहां वःसांनिसे झीगु जाकि तनावन । टाइचिन छपी वँुइ खुमुरिनिसें झिमुरि तक सइ । टाइचिन जाकिइ लसा यक्व दइगु जूगुलिं थ्व जाकि चुंया यःमरि दय्केगु चलन दु ।
तराईपाखें टाइचिन जाकि काय् थाकु । अनया अनहति जाकिया चुं नं यःमरि दय्केज्यू । थ्व जाकिइ नं लसा यक्व हे दु । नेवाःतय् थीथी नखःचखःबलय् फ्वनेगु चलन दु । यःमरि पुन्हिबलय् त्यःछिं त्यः, सिलाचःह्रेबलय् सिँ, गथांमुगःबलय् आजु दे हा ! धकाः धेबा फ्वनेगु, चन्द्रग्रहण, सूर्यग्रहणबलय् गंकि, मिला पुन्हिबलय् चाँगुनारांद्यः हनुमानध्वाकाय् हइबलय् चाया थलबल फ्वनेगु चलन दु । थ्व चाया थलबल नारांद्यः हल कि तछ्याइ । तछ्याःगु थलबल स्वयाः लिहां वने मज्यू, विछुक जुइ धकाः थ्व दिनसं नारांद्यः लिहाँ वनिमखु । थथे फ्वनेगु यक्व हे चलन दुसां यःमरि फ्वनेगु छगू अलग हे पहः दु । त्यःछिंत्यः फ्वनेगु नं छगू आन्दोलनकथं न्ह्याकूगु नं दु ।
नेपालभाषा मंकाः खलकं मंकाः छेँ दय्केत धकाm त्यःछिंत्यः फ्वनाः वःगु धेबा छकू जग्गा न्यानातःगु व चित्तधर हृदयं दान बियातःगु जग्गाय् आः दबू छेँ दय्केत्यंगु दु । अथे हे इलय्ब्यलय् थीथी संस्थां आपालं मनू मुंकाः त्यःछिंत्यः फ्वंगु नं खः । थनिं १६दँ न्ह्यः स्वास्थ्य राज्यमन्त्री तीर्थराम डंगोलया पालय् यःमरि पुन्हि कुन्हु ‘ज्यापु दिवस’ धकाः राष्ट्रियकथं घोषणा यासांनिसें मेमेगु संस्थापाखें व मेमेगु जातिपाखें त्यः छिंत्यः हावनेगु म्हो जूगु खः कि ।
“त्यःछिंत्यः, बकछिं त्यः, लातापाता कुलिंचां जुसिं त्यः ।” धकाः म्ये हालावनि । थ्वया अर्थ “प्यमना ति निमना ति लाक्वपाक्व कुलिसां जुसि ति” धाःगु खः । त्यःछिंत्यः धुवा तयाः यक्व यक्व हे साँस्कृतिक भाषिक राजनैतिक जातीय चेतना जागरण बीगु म्ये नं चिनातःगु दु । जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठं “च्वाफि ज्वनाः द्यःला जु, जमु ज्वनाः गुभाजु, न्ह्याम्ह न्ह्यागु हे जूसां नेवाः नेवाः छवाः जु ।” थथे जागरणया यक्व यक्व म्ये दु ।
नेवाः संघसंस्थां थ्व ‘त्यःछिं त्यः’यात आर्थिकरुपं सबल जुइगु, सामाजिक भाषिक चेतना बीगुकथं यंकेमाः । थ्वयात गुलि ब्यापक याय्फत, उलि हे नेवाःतय्गु पहिचान, भाषिक सांस्कृतिकरुपं म्हसीका बीत छगू धिसिलाःगु नखः जुइ ।
