नेवाः जात्रापर्वय् छाय् चिलाख च्याकी ?
डा. रोशन श्रेष्ठ | तछलाथ्व चौथी ११४३, बैसाख ११ सोमवाः
जात्राय् चिलाख च्याकाः वनेगु चलन छाय् खः ? चान्हय्या जात्राय् चिलाख च्याकेगु धयागु ला लँ खनेदय्मा धकाः च्याकूगु जुल धाय् । तर सुथय्, न्हिनय्, बाय्लिं (बान्थिइ, सनिलय्) जुइगु जात्राय् नं चिलाख च्याकेगु चलन दु । थुकिं या ल्यूने छु रहस्य दु ? थ्व बारे छुं खँ कनेत्यना ।
चिलाख नेवाः सभ्यताया छगू अंग खः । संस्कृत खँग्वः ’चिराग’ व नेवाः खँग्वः ’चिलाख’ उथें उथें च्वंगुलिं थ्व नेवाः खँग्वः ’चिलाख’ धइगु संस्कृतपाखें वःगु खँग्वः खः धकाः अनुमान याइपिं दय्फु । तर संस्कृत भाय् हे मेमेगु यक्व भाय् अध्ययन यानाः लिपा जक दय्कूगु न्हूगु भाय् खः धइगु दाबी नं वयाच्वंगु दु । दकसिबे पुलांगु भाय् संस्कृत भाय् खः धइगु खँ प्रमाणित मजुइगु आधार व बिश्लेषण बियाः संस्कृतयात न्हूगु भाय् धकाः दाबी याइपिनिगु खँ बिचाः याय्गु जूसा नेवाः खँग्वः चिलाखपाखें संस्कृतय् चिराग जुयावंगु नं खय्फु । संस्कृत भासं च्वयातःगु सफूत अप्व धइथें भारतय् अंग्रेजत वय्धुंकाः जक अस्तित्वय् वःगु खनेदु धइगु तथ्य न्ह्यने तयाः खँ ल्हाय्बलय् ’संस्कृत हे मूल स्रोत’ धकाः दाबी याइपिनिगु तर्क कमजोर जुइगु खनेदु । बरु प्राचीनकालीन पाली भाय् अथवा मेमेगु भासं नं चिलाखया ज्वःलाइगु खँग्वः दु लाकि मदु धकाः मालेबलय् थ्व खँय् स्यल्लाःगु जानकारी दय्फु ।
नांयात पलख त्वःते, छ्यलाबुलाय् स्वय् । हरेक नेवाः जात्राय् चिलाख मदय्क मगाः । थिमिया बिस्काः जात्राय् चिलाखया बिस्कं महत्व दु । जात्राया झ्वलय् छेँखापतिं चिलाख ज्वनाः ब्वति काय्माःगु जुयाः छेँखापतिं कलात्मक चिलाख दय्काः तय्गु चलन दु । लिपा लिपा कापः हिनाः दय्काःतःगु चिलाख नं छ्यलाहल । व चिलाखया च्वकाय् मि च्यानाच्वनी । जात्रा क्वमचाःतल्ले मि स्याय्मत्यः धकाः निरन्तर मि च्याकातय्त चिलाखय् चिकं तँतं वनेमाः । अथे याय्त कलात्मक चिकं थलः नं ज्वनावनेगु चलन दु ।
थिमिइ जुइगु चान्हसिया जात्राय् बालकुमारी द्यः कुहाँ बिज्याइबलय् द्वलंद्वः चिलाखयाःया जः अति आकर्षक जुइ । अबलय् या व मनमोहक लू गबलें लुमधनीगु लू खः । जात्राय् चिलाख च्याकाःवनेगु चलन छाय् यानातःगु जुइ ? थ्व खँय् स्पष्ट आधार व बयान बियातःगु गनं खनेमदु । गबलेनिसें थजाःगु चलन हल जुइ धइगु नं गनं च्वयातःगु खनेमदु । अथे जुयाः थजाःगु खँ झीसं मानव सभ्यता विकासक्रमया अध्ययन यानाः दुवालाः मस्वय्क बांलाक थुइमखु ।
चिलाख धइगु मिप्वाँय् खः । मि धइगु प्राकृतिक खः । झीगु नितिं शक्ति व आस्थाया केन्द्र खः । मियात साक्षी तयाः पाः फय्गु, मियात पवित्र ताय्काः परिक्षा बीगु, मि चाहिलाः इहिपा थुज्वःगु जन्म जन्मतक मबाय्गु स्वापू तय्गु – थजाःगु चलनं स्पष्ट जू कि मि धइगु तस्कं महत्वपूर्ण व पवित्र कथं झीगु आस्थाया चिं खः । तर सभ्यताया न्हापांगु इलय् मि धइगु मनूया नियन्त्रणय् मदु । मि गय् यानाः च्याइ, गबले च्याइ, गुलि ईतक्क च्याइ, थजाःगु खँ अबले मनूतय्गु ज्ञानया दायरां पिनेया खँ खः । गुँइ (जंगलय्) च्यानाच्वंगु मि धइगु अनियन्त्रित प्रकोपया दसु खः तर, गय् जुयाः अथे मि च्यात जुइ धइगु खँ अबले मनूतसें मस्यू । अय्जुयाः मनूया नितिं मि धइगु प्राकृतिक शक्ति द्यः बराबर जुल ।
बुलुहुं मनूतसें सिल कि तस्कं नँ न्याइबलय् थीगु हाबलासा गन जुत अन मि च्याइ । तीजक अथे च्यानाच्वंगु मिया सतिक वनाः स्वस्वँ मनूतसें मियात छ्यले नं सय्काः हल । मिइ छुयातःगु नसाज्वलं साः धइगु खँ सियावल । मिनाप ग्याय्गु मखु, मिनाप म्वाय्गु कला बिकास जुया वल । गनं च्यानाच्वंगु मि खन धाःसा वइत द्यः भाःपाः पुज्यासें व मियात थःगु ज्याख्यलय् छ्यलेगु सय्काहल । मनूतसें मि च्याकेमसःबलय् मिया श्रोत धइगु प्राकृतिक मलः खः । तसकं नँ न्याना मलः जुइबलय् नोक्सान जुइ, तर व हे मलखं मि नं च्याकाथकीगु जूगुलिं मलःयात द्यःया बरदान भाःपाः नालेगु, द्यवं दर्शन ब्यूगु धकाः मलखं च्याकाथकुगु मियात नालाकाय्गु संस्कार बिकास जुल ।
झीपिं मचाबलय्तक झीसं ब्वति कयागु तर, थौंकन्हय् लोप जुइधुंकुगु चलन छगू दसू बी । सकलें बुँज्या याइगु जमानाया खँ खः । यदि वा मगात धाःसा इलय् वा पी खनीमखु । अबलय् द्यवं वा गाय्का बीमाल धकाः ‘हरहर महाद्यः वागां द्यः’ धकाः हालाः जुलुस वने थें वनेगु चलन दु । ‘बप्पा महाद्यः वागां द्यः’, ‘पशुपति महादेव वागां द्यः’ आदि पुकार याय्गु धइगु वा गाय्मा धइगु प्रार्थना खः । अथे हे, न्हापा न्हापा मलः जुनां जक मि च्याइगु जमानाय् मिपुसाया अभाव जुइबलय् ‘मिया द्यः मलः जुकाब्यु’ धकाः पुकार याय्गु चलन नं दु जुइमाः । गथे थौकन्हय् वा पीपिं मदयावंलिसें ‘वा गाय्मा द्यः’ धकाः पुकार याय्गु चलन तनावन, अथे हे लिपा मिपुसा ल्यंकातय्गु सीपया बिकास जुइवं ‘मलः जुइमा’ धकाः पुकार याय्गु चलन नं तनावन जुइ ।
मि पुसा ल्यंकातय्गु सीपया संरक्षण व विकासया चिं धइगु अगिंमथः (संस्कृत भासं अग्निमठ) खः । न्हापा न्हापा हरेक नेवाः बस्तिइ अगिंमथः दु, तर थौंकन्हय् सक्वय् व यलय् जक ल्यंदनि शायद । मेमेथाय् गन गन ल्यं दनि, मालेकुले याय्मानि । अगिंमथः धइगु निरन्तर मि च्यानाच्वनीगु कुण्ड खः, अन अग्निहोत्री गुरुपिन्सं निरन्तर मि च्याकातय्गु व नापनापं तन्त्र साधना नं यानाच्वनी । सक्वय् व यलय् च्वंगु अगिंमथःया मि २००० दँ न्ह्यवःनिसें थौंतक नं निरन्तर च्यानाच्वंगु दु धइगु विश्वास दु । थजाःगु दुर्लभ संस्कृति झी नेवाः समाजयाके जक दु, हलिमय् मेथाय् गनं मदु ।
मि पुसा ल्यंके सय्वं मनूतसें मियात नियन्त्रण व उपयोग याय्गु नं सय्का हल । मियात मथलंनिसें ल्ह्ययाः थःथःगु छेँय् हय्गु, मियात सुरक्षा याना तय्गु, मियात भुतुलिइ छ्यलेगु व साक्क भिंक ज्वरे यानाः नय्गु संस्कार संस्कृति नं विकास जुयावल । थी थी सीपया विकास जुइवं मिपुसा ल्यंकेगु थाय् थीथी ज्यासः नं जुयावल । गथे कि, साय्मिया साः, कौया ज्यासः, कुम्हाःया भाला उइगु थाय् आदि थासय् नं मि पुसा ल्यंकेगु थाय् कथं विकास जुल । थुमिगु व्यवसायया नितिं निरन्तर मि मालीगु जुयाः थ्व व्यवसाय याइपिं यक्व मनू च्वनीगु थासय् अगिंमथः बुलुहुँ न्हनावन । नापनापं मियात छ्यलाःहःलिसें मिं नइगु दुर्घटना नं जुयावल । व दुर्घटनाया समाधान धइगु लः खः
धकाः बस्तीया लिक्क लिक्क लखं जाःगु पुखू दय्केगु सभ्यता नं विकास जुयावल ।
थथे मियात नियन्त्रण व उपयोग याय्गु सीप बिकास जूगु व मि छ्यलाः थीथी हलंज्वलं दय्केगु, सीप विकास याय्गु आदि ज्या धइगु अबलय्या जमानाया वैज्ञानिक उपलब्धि खः । मियात नियन्त्रणय् तय्फइगु धइगु मानव सभ्यता विकासया तस्कं महत्वपूर्ण उपलव्धि खः । मियात नियन्त्रण याय्सःपिं समुदाय धमाधम विकसित व सभ्य जुयावल, अलय् व मियात नियन्त्रण याय् मसःपिं समुदाय बुलुहुँ विकासय् ल्यूने लानावन ।
नेवाः सभ्यताय् चिलाख प्रदर्शन धइगु व हे सभ्यता विकासया चिं खः । ‘जिमिगु नियन्त्रणय् मि दु, मियात जिमिसं थःगु ‘हातका खेल’ याय्फु’ धकाः हर्षोल्लास याय्गु व प्रदर्शन याय्गु संस्कृति धइगु चिलाख संस्कृति खः । न्हू पुस्तायात मि नियन्त्रण व सम्बद्र्धन याय्गु स्यनेगु अवसर नं चिलाख संस्कृति खः । अथे जुयाः हे नेवाः जात्राय् चान्हय् जुइमा वा न्हिनय् जुइमा, चिलाख च्याकाः वनेगु चलन जुल । थ्व चलन २००–४०० दँ पुलांगु चलन मखु, द्वलंद्वः दँ पुलांगु चलनया निरन्तरता खः । प्राचिन मानव विकासया छगू तःधंगु क्रान्तिया चिं खः ।
