सु–संस्कृतिया म्हपूजा
सर्वज्ञरत्न वज्राचार्य | कछलाथ्व११४४
न्ह्यः खँ
झीगु सु–संस्कृतया म्हपूजा गुलि महत्वं भय्भय् ब्यू, उलि हे अर्थपूर्ण नं जू । थःत थःम्ह हे पूजा याना हनेगु स्वन्ति नखः खः । थजाःगु परम्परा दुने सुख समृद्धिया कामना नापनापं मैत्रीभावं युक्त यानाः करूणाभावं बिलिबिलि जायेका सुद्धता भावं समता दृष्टिं स्वयाः प्रज्ञाया अभिवृद्धि यानाः सकसितं भिंतुसें हनिगु नखः खः । थःगु हे शरीर मन स्वरूपया मण्डः दयेकाः कायमन्दल स्थापना यानाः बोधिसत्वपिनिगु गुणयात लुमंका वसपोलपिं थें हे थः नं जुइफयेमाः धयागु मनंतुना हनेगु हे म्हपूजा नखःया महत्व खः ।
म्हपूजा १४ अञ्चल सत्तहत्तर जिल्लाया सकल नेवाःमितय्सं हनावयाच्वंगु नखः खः । थुजाःगु नखः थःत थःम्हं पूजा यानाः हनेगु नखः शायद गनं दूगु खइमखु । विशेषरूपं न्हूँदं सकसियां थःथःगु हे पहलं थःथःगु हे परम्पराकथं विशिष्टरूपं हनावयाच्वंगु दु । भिंतुना देछाना नं वयाच्वंगु दु । सुख समृद्धिया कामना यानावयाच्वंगु नं मदूगु मखु । तर थःत थःम्हं शुद्ध यानाः न्ह्यज्यायेगु परम्परा विश्वय् गनं खनेदयाच्वंगु मदु । नेपाःगाःया नेवाः मात्रया आदिमकालंनिसें अर्थात् प्राचीन सभ्यताया महत्व समृद्धिशाली, विवेकपूर्ण, प्रज्ञावान दु धइगु दसुया रूपय् म्हपूजां घिसिमिसि लायेक क्यना च्वंगु दु ।
म्हपूजा व मन्दःया भावना
नेपाःया मौलिक संस्कृति मध्ये नेवाःतय्सं हनावयाच्वंगु छगू तःजिगु नखः म्हपूजा खः । थ्व नखःया दिं कछलाथ्व पारूकुन्ह हनिगु व थुगु दिं नेपाःया मौलिक सम्बत् नेपालसम्बत् हिलिगु दिं नं जुयाच्वंगु कारणं थ्व दिंयात विशेषत तःजिक हनाः थवंथवय् भिंतुना कालबिल यायेगु ज्या नं न्ह्याकावयाच्वंगु दु । मूलतः थ्व दिंकुन्हु थःगु म्हयात विधिपूर्वक पूजा यायेगु जूगुलिं थुकियात म्हपूजा धायेगु यानावयाच्वंगु खः ।
म्हपूजा गुवलेनिसें न्ह्यात धकाः आःतक नं प्रमाणित रूपं अभिलेख वा मूलस्रोत लूगु मदुनिसां थ्व पूजा अटुटरूपं न्हयानावयाच्वंगु दु । इतिहास शिरोमणी बाबुराम आचार्यजुया धापुकथं म्हपूजा यायेगु परम्परा झिंन्यासः दँ स्वया नं न्ह्यःनिसें हे न्ह्यानावयाच्वंगु खनेदु । आःतक लुयावःगु विविध लिच्छविकालया ल्वहंपौलय् नं कछलाथ्व पारूयात विशेष महत्व बियावयाच्वंगु दु । गुकिइ नेपाल सम्बत् स्वनेज्या स्वयानं न्ह्यः मेमेगु गुलि नं सम्बत् न्ह्यानाच्वंगु दु व फुक्क सम्बत् नं थ्व हे कछलाथ्व पारूनिसें हे हिलिइगु खः । गुगु लिच्छविकालीन अभिलेखं पुष्टि यानाच्वंगु दु । न्हापायापिं शासकतय्सं सम्बत् हिलीगु बखतय् कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा (कछलाथ्व पारू) म्हपूजा कुन्हु पुण्यया दिनय् लाका हिलेगु परम्परा दयाच्वंगु जुल । नेपाल सम्बत् धकाः थुगु हे पवित्र दिनय् लाकाः स्वानावन । गुगु आःतकनं झीसं अटुटरूपं हनावयाच्वनागु दु ।
म्हपूजाकुन्ह महायानी बौद्धपिसं वज्रसत्व गुरूया मन्दल, गुरूमन्दल पूज्यानाः बुद्ध धर्म व संघ, कूल देवता, ईष्टदेवता नापं पूज्यायेगु याइ । थुगु पूजाया मूल आशय धयागु त्याग व दान शीलताया भावना खः । अथेतुं मैत्री, करूणा, मुद्धिता व उपेक्षाया नापनापं दया, माया, करूणा, ममतां भयभय् बिकाः चतुव्रम्ह बिहारया भावनायात कः घानाः हनावयाच्वंगु नखः खः म्हपूजा । नेवाः मात्रया थःगु जीवनया नापनापं प्राणी मात्रया उद्धार यायेत न्हयाबलें तल्लीन जुयाच्वनेफयेमा धकाः त्याग भावनायात समाहित याना करूणा चित्त उत्पत्ति यानाःदँय्दसं सुमरण यानाः पूजाभाव याना थुगु नखःयात न्ह्याकाच्चनी ।
थ्व जीवंनय् पञ्चस्कन्ध व ’पञ्चतत्वं भरिपूर्णगु जीवन खः । लिपा वनाः अन्तिमय् पृथ्वी तत्वय् बिलय जूवनिइगु खः । शुन्यताय् लुकुबिनावनीगु खः । उकिं जीवनया यथार्थताय् दुना जीवनया रहष्ययात महसूस यानाः थ्व शुन्य खः धयागु भावं मन्दल दयेका मन्दलया दुने थीथी अन्न बिबःतां लः स्वानं आदिं चाःहिइकाः प्रकृति जीव जगतया स्वभावयात बोध यानाः हिलावनिइगु अनित्यताया दर्शनयात अनुभूति याना शुन्यताया स्वरूपयात महसूस यायेगु हे म्हपूजाया विधि खः ।
कछलाथ्व पारूकुन्हु म्हपूजा यायेत सकलें निइसी यानाः थःथःम्हं शुद्ध जुया थजिक्थंनिसें मर्यादाक्रमय् मां, बौ, दाजु, किजा, तःकें सकलें मुना म्हतिं म्हतिं मन्दः च्वयाः थीथी सिसाबुसा (फलफूल) आदि न्हयःनेतयाः मत च्याकाः झःझः धायेका कायमन्दल स्थापना यानाः मन्दः थानाः सुकुन्दा दिनदिन च्याकाः तःसि, खोसिं व स्यांगुलि नापं तःता प्रकारया सिसाबुसा (फलफूल) न्ह्यःने ब्वयाः जवय् पूजाभः तयाः धुकुमुकु धायेकः मुलपतिं थ्यानाः मन्दःया न्ह्यःनेसं फ्यतुना मन्दःयात पूज्याना सुकुन्दा फलफूलयात नं पूज्याना थःत नं पूज्याना कोखाजजंका कोखाया ताःआयु भावना याना खेलुईताः च्याकाः उकिया जःलं खयेका सिसाबुसा लःल्हानाः कायेधुनेवं धौसगं कयाः थुकथं भावना यायेगु याइ ।
आदौ कल्याणं मध्येव कल्याण, पर्यवसान कल्याणम् स्वर्थम् सुब्यञ्जनम् केवलं परिपूर्ण परिशुद्धं पर्यवदातां ब्रम्हचर्य संप्रकाशयतिस्मः । आयुबुद्धि यशोबृद्धि बृद्धिविद्या सुखाश्चैव, जनधन सन्तान यदेह सप्तबृद्धियोस्तु ।।
भावार्थ :
आदि मध्ये अन्ततकं कल्याण जुयाच्वंगु ब्यञ्जनं परिपूण जुयाः ब्रम्हचर्यायात पिब्वया सुख समृद्धि मंगलया कामना यानाः हानं जसबृद्धि, ज्ञान बृद्धि, सुख बृद्धि धन बृद्धि सन्तान बृद्धि ताःआयू रोगब्याधि व विभिन्न ग्रहदशा आदि नं मुक्त जुयेमा धयागु भावनां बिलिबिलि जायेका चित्तया विकार फुनावंगु भाःपा भोजन यानाः मुख सुद्धि कयाः म्हपूजा क्वचायेकि ।
म्हपूजा यायेत च्वयेगु मन्दःयात संघमन्दल वा कायमन्दल धायेगु याः । गुगु थन प्रसंगबस न्ह्यब्वयाच्वना । थुकुन्हु पोतासं चाकलाक मन्दः च्वयाः च्याहपलें चाःहिइका आखय्, वा, म्वा (माय्), हाकु मुस्या व ताय् नापनापं चिकमन्दः थानाः तःगु मन्दः म्हपूजाया मन्दः खः । गुम्ह गुम्हेसियां ताय्, म्वाः, माय् वा मतसे गुताबीवः नं जक चाःहिइकेगु याइपिं नं दयाच्वंगु दु । थुगु मन्दःयात श्रीयन्त्र स्वरूप धकाः नं गुम्हगुम्हेसिनं धयावयाच्वंगु दु । थुगु मन्दलय् च्याहःपले दुने अष्टमंगलया चिं दुथ्याकावयाच्वंगु दु । गुगु पोतायू नं च्वय्बलय् अष्टमंगलया चिं च्वयेम्वाः । उगु पलेहःया दुने स्वाँ छफ्वः छफ्वः तयेगु याइ ।
मन्दःया दुने अष्टमंगलया प्रतिकात्मक भावना
स्वयम्भू पुराण, सुखावति ब्यूह, अष्टमंगलगाथा आदि व अष्टमन्दलया बाखं महिमा न्ह्यब्वयातःगु आपालं आपालं दु । अष्टमंगलया पूजा यायेगु अष्टमंगल दयेका थीथी द्यःपिन्त द्वहलपा पूजा यातधाःसा उकिया पुण्य अपार दु व शान्ति–स्वस्ति आदि सर्वत्र मंगल जुइगु कल्याण जुइगु थुलि जक मखु बुद्ध बोधिसत्व लोकेश्वर आदिपिन्त नं पूजा यायेबलय् वस्पोलपिन्त अष्टमंगल दोहलपा पूजाभाव यातधासा उकिया पुण्य अल्याख दुगु खं नं न्ह्यब्वयातःगु दु ।
थुगु अष्टमंगलयात महायानी बौद्धपिसं अष्टबोधिसत्वया प्रतिककथं कयाच्वंगु दुसा शैव पक्षं महाद्यःया स्वरूप शिवलिंगया रूपय् अष्ट वितराग नाप स्वानावयाच्वंगु दु । थथे तुं बैष्णव पक्षं अष्ट चिरंजीविकथं कयावयाच्वंगु खनेदु । थ्व झीगु धार्मिक सहिष्णुता जक मखु नेपाल धर्मया स्वरूपं फुक्क नेवाः छगू हे मन्दलय् च्वनाः मन्दल भावना याना मन्दलय् दुने थःथः आस्थाया देव–देवीपिं भावना यानाः थः व हे मन्दलय् निहित जुयाः बौद्ध, शैव व बैष्णव फुक्कं छगू हे भावं खनाः हनेगु हे म्हपूजाया मन्दल झीत फुकं छम्ह हे खः धयागु भावना अभिव्यक्ति जूगु खनेदु धाःसां अप्वः जुइ थें मताः । अष्ट बोधिसत्व, अष्ट वितराग, अष्ट चिरब्जीवि व अष्टमंगलया प्रतिकात्मक थुकथं खनेदयाच्वंगु दु ः–
ल्या अष्टमंगल बोधिसत्व वितराग चिरञ्जीवि
१. श्रीवत्स मैत्रीय मणिलिंगेश्वर अश्वस्थामा
२. पुण्डरीक गगनगञ्ज गोकर्णश्वर वलि
३. ध्वंज समन्तभद्र किलेश्वर ब्यास
४. कलश वज्रपाणी कुम्भेश्वर हनुमान
५. च्वामो मज्जुघोष गर्तेश्वर विभिषण
६. मत्स्य सर्वनिवर्णविस्कंभि फनिकेश्वर कृपाचार्य
७. छ्त्र क्षितिगर्भ गन्धेश्वर परशुराम
८. शंख खगर्भ विक्रमेश्वर मार्कण्डेय
नेपाःगाःया प्रचलित धर्मय् नं थ्व हे स्वंगू बौद्ध, शिव (शैव) व बैष्णव धर्म खः । धार्मिक सहिष्णुताय् दुना थःथःगु धर्म अनुसारं संस्कार संस्कृतियात न्ह्याकेफूगु नं नेवाः छवाः जुया न्ह्यानावयाच्वंगु नेवाः धर्म स्वरूपं हनावयाच्वंगु खः धयागु नं प्रष्ट जू ।
थुकथं थःथःगु धर्मया भावना अनुरूपं दुस्वयेबलय् थुगु काय मन्दल बौद्ध भावनाकथं संघ मन्दलया स्वरूप खःसा शैव भावनाकथं शिवत्वया स्वरूप खने दुसा बैष्णवया भावनाकथं विष्णुया स्वरूप खः । अथे धयागु म्हपूजा याःम्ह ब्यक्ति संघमन्दलकथं करूणामय स्वरूप जूसा शैवया शिवमन्दल स्वरूप जुल वैष्णवया भावनाकथं विष्णुया स्वरूप कयातःगु खनेदु । झीगु संस्कृति थःहे द्यः जुयाः न्ह्यज्यायेगु वा न्ह्यब्वयेगु परम्परा नं खः ।
बौद्धपक्षं थःथःपिनिगु मन्दःया धलं दनेबलय् बुद्धमन्दल, धर्ममन्दल व संघमन्दलया भावना नं यायेमां । बुद्धमन्दलया भावनाकथं ज्ञानयात ग्रहण यायेगु खः । गुगु यथार्थयात बोध यायेगु खः । धर्ममन्दल धयागु बचन नैतिकताया शुद्ध आचरण खः । विवेकपूर्ण ब्यवहार खः । संघमन्दल धयागु समूह खः । ल्हा, तुति, म्ह छयं आदियात मांकथं न्ह्याकेगु शक्ति खः । थुगु भावनाकथं काय शरीर नं खः । थुकिइयात हे संघमन्दल वा कायमन्दल धाःगु खः । थुगु संघमन्दलया दुने प्रतिकात्मककथं बोधिसत्वपिसं चाःहिइका अवलोकितेश्वर (करूणामय) विराजमान जुयाच्वंगु दु । थुकथं ज्वःलाःगु थुगु म्हपूजाया मन्दलय् बोधिसत्वपिं स्वरूपं अष्टमंगलया चिं नं चाःहिइका थःगु चित्त अर्थात चेतना स्वरूपगु चिकं मन्दः (गुम्हसित थःगु आत्मबल नं धायेगु याः) थाना कायमन्दल स्थापना याइ । थुगु कायमन्दल वा संघमन्दलया करूणामय नं थःहे भाःपिइगु खः । थः नं छम्ह संघ स्वरूपम्ह खः धयागु नं मनंतुना करूणामयया करूणाचित्त थें जुयाः थन न्ह्यज्यायेफयेमा धयागु भावनायात ब्वयेगु हे म्हपूजाया मू आज्जु खः ।
लिखँ
म्हपूजाया शाब्दिक अर्थ खः म्हयात पूजा यायेगु खः । थीथी विद्वानतय्सं म्हपूजा यायेगुया अर्थ आत्मपूजा वा ब्रम्हपूजा नं धायेगु यानावयाच्वंगु दु । तर आत्मपूजा वा ब्रम्हपूजा धायेबलय् म्हपूजाया यथार्थतायात खोलं भुनेगु थें भाव जूवः । वैदिककालंनिसें हे म्हपूजा यायेगु परम्परा नेपाःगालय् दयाच्वंगु धैगु न्यनावया च्वना । अथेखःसा वैदिक सम्प्रदायया पक्षधरपिनि नं म्हपूजा यायेगु चलन दयेमाःगु खः तर व दयाच्वंगु मदु । थन बिचाःयाये बहःजू कि गैर नेवाःतय् म्हपूजा यायेमाःगु चलन मदु ।
