नेपालया थीथी राजनीतिक आन्दोलन लिपा राज्यव्यवस्था नं हिला वनि। तर राज्यव्यवस्था गज्यागु ल्याखँ हिलिगु धैगु मुखँ आन्दोलनय् सुनां छु मुद्दायात तीबः बिल धैगु महत्वंजागु जुइ। नेपालय् राणाशाहीयात क्वथलेत राजनीतिक रुपं सचेत वर्ग, जाति र राजीतिक दलं मु भूमिका म्हितल। उकिंलिपा पञ्चायती व्यवस्था हिलेत व बहुदलीय राजतन्त्रात्मक राज्यव्यवस्था हिलेत थीथी कथं माग तयाः राजनीतिक दलतय्स थीथी राजनीतिक मुद्दानापं सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक व जातीय म्हसिका व अग्रधिकारयात नं च्वयेछायेबहजुइ कथं ल्ह्वंगु खः।

थ्वहे नीछगू शताब्दीइ न्हूगु कथं राजनीतिक मुद्दाया न्हूगु कथंया आन्दोलन न्ह्यात, सामाजिक आन्दोलनया रुपं, म्हसिकाया आन्दोलनया रुपं । थ्व म्हसिकाया रुपं ब्वलंगु सामाजिक आन्दोलनयात राजीतिक दल, नागरिक समाज, थीथी कथंया गुथि, खलः, पुचः व मनुतय्सं छगू मु धारया आन्दोलनया रुपं सृष्टि यागु खः।

दे दयेकिं जुजु वा नेतापिन्स मखु, वास्तविक अर्थय् जनतां खः धैगु मु मर्मयात दुवाला स्वयेत ताःलाःगुया हुनिं सामाजिक एजेन्डायात नं राजनीतिक रुपं म्हसिकाया लिधँसाय् समावेशी व समानुपातिक कथं थःगु थःगु हकअधिकारयात पाय्छी कथं राज्यं बिइमाः धैगु न्ह्यसः ब्वलन। खय्तला उत्पीडित जाति, मेगु भ्याय् ल्हाइपिं, बिस्कं संस्कृति, धर्म, दर्शन दुपिन्स हिंसात्मक आन्दोलन यानाः बिस्कं स्वतन्त्र राज्य ब्वलेगु नं जूगु दु। मेगु ल्याखँ उत्पीति जातितय्गु जातीय स्वायत्तता वा अग्राधिकारलिसें स्वशासन कायम यायेगु तक जक मखु मालधाःसा आत्मनिर्णयया अधिकारलिसें स्वायत्त शासनया प्रत्याभूत यायेगु धैगु नं प्रचलनय् दु।

थ्व धैगु उत्पीडित जातियात केन्द्र सरकारं स्वायत्तता बिइधुंका न हाकन अधिकार मबिइगु जुलधाःसा स्वतन्त्र अस्तित्व दुगु विस्कं सार्वभौमसत्ता सम्पन्न दुगु दे दयेकेगु अधिकार खः। तर जिगु थ्व च्वसुया मु तातुना हिसांत्मक आन्दोलन वा स्वतन्त्र अस्तित्व दुगु राज्यया जन्म यायेगु धैगु मखु। म्हसिकाया लिँधयाय सामाजिक आर्थिक हिउपाया विषय जक खः। थौं कन्हय् सामाजिक आन्दोलनया रुपं नेपालय् थीथी कथंया सामाजिक न्याय व सांस्कृतिक हिउपा वःगु दु। नेवाः समाजय् दुगु थीथी जाति व उपजातिया राजनीतिक चेतनाया हुनिं थौं नेपाल सांस्कृतिक व सामाजिक रुपं जागरण वःगु दु।

नेपालभाषा मंकाः खलंः याःगु ताहकगु आन्दोलनं व थ्व आन्दोलनया पाय्छी नक्सा मागयात दुवालाः नेपाल सम्वतयात राष्टिय सम्वत जक मखु सरकारी कामकाजी व सरकारी दस्तावेजय् तकं च्वयेगु कथं जूगु दु। थीथी राजनीतिक पार्टीया न्ह्यलुवाःपिनिगु रायसल्लाह व नेवाः बुद्धिजीवीपिनिगु म्हगसयात सुथां लाकेगु कथं प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डं उकियात स्वंगूगु कार्यकालय् थ्व थासय् हयादीगु खः। नेपालभाषायात वागमती प्रदेशय् कामकाजी भाषाया मान्यता बिइगु ज्यायात तकं वय्कलं अभिभावकत्व यानादिगु जुल। लिसें पुस २१ गतेया न्हापांगू नेवाः एकता दिवसयात विधिवत रुपं नेवाः स्वायत्त राज्य मंकाः संघर्ष समितिं घोषणा छगू मेगु नेवाः समाजयात सामाजिक रुपं च्वयेछायेकेगु विषय जूुगु दु। मेगु भाषिक अधिकारया लागाय् नेपालभाषायात याःगु हस्तक्षेप व निषेधयात कयाः हाकुगु दिँ नं मेगु सामाजिक जागरण खः।

नेवाः समाजय् जक मखु आः वयाः नेपाःया हे सामाजिक आन्दोलन व म्हसिकाया राजनीति छगू सशक्त रुपं वःगु दु, ज्यापू राष्टिय दिवस । निदँ न्ह्यः संस्कृति व जात्रापर्वयात न्ह्याकेत सरकारं ब्यूगु छुँ लाख दाँयात ज्यापू जाति दुनेया चेतनशिल न्ह्यलुवाःपिन्स छगू अक्षयकोष दयेकाः थ्व दिवस हंगु जुल । राष्टिय ज्यापू संस्कृति कोष पलिस्था यानाः सरकारं राष्टिय नखः व सरकारी विदा तक बिइगु कथं सरकार प्रमुखयात हयाः हनेगु चलन न्ह्याःगु नं नीदँ थ्यंगु दु। आदिवासी नेवाः समुदाय दुने बहुमत जनसंख्या दुगु थ्व जाति मध्यम वर्गय्ला।

संस्कृतिया धनी थ्व जातिया थगु हे दर्शन, सिद्धान्त, मुमान्यता, रहनसहन दु। स्वनिगःया आपालं इतिहासनापं स्वाइगु बाखँत थ्वहे जाति नापं स्वाः । जात्रापर्व, सांस्कृतिक ज्याझ्वः गुथिगाना, वसः, नसाः त्वसाः, हलंज्वलंत, बाजागाजाय् नं तःमिं जूगु थ्व जातिर आः वयाः झन् राजनीतिक रुपं वाचायेकेफगु हुनिं रुप व सारय् मेगु लँपुई वनेगु कथं न्ह्यागु दु। ज्यापू संस्कृति विकास कोषं न्ह्याकूगु राष्ट्रिय ज्यापु दिवस थौं ज्यापू जातिया थीथी संघसंस्थायात छगू थासय् हयेफगु मेगु आयाम खः । राजनीतिक रुपं वामपन्थी व गैरवामपन्थीया रुपं दुगु ज्यापू महागुथि व श्रीज्यापू महागुथिया एकतायात छगू बाँलागु पलाः जूगु दु।

यलय् दुगु ज्यापू समाज, यल मेगु राजनीतिक रुपं जायतीय अधिकारया रुपं न्ह्यावःगु मेगु पलाः खः। आर्थिक व सामाजिक रुपं सचेत जुयाः थीथी कथंया ज्याझवःयात न्ह्याकाः राजनीतिक रुपं पलाः छयलेत कुतः यायेमाः धैगु मु तातुनां खनेदु। थौं ज्यापू राष्टिय दिवसया लिँधसाय् व सचेत न्ह्यलुवाःपिनिगु क्रियाशिलतां छगूका सामाजिक आन्दोलनया रुपं वःगु थ्वः पलाःया रुप प्रकारान्तरं नेवाः समाजया छगू बिस्कं महत्वंजाःगु एतिहासिक धरोहर जुइगु लँपुई थ्यःगु दु। सैद्धान्तिक रुपं छगू लँपू स्वयेधुंका वहे कथं व्यवहारिक रुपं क्रियान्वयन यायेगु जुइमाः।

योमरी पुन्हि खुन्हू बुँई ज्याः यानाः वःगु वाः व चाकुलिसें मसला तयाः दयेकातःगु योमुरी, योमरी जक मखु थ्व सांस्कृतिक पहिचान तक जूगु दु। खय्तला योमरी पुन्हि हे धायेमाः वा सकल नेवाः समुदायपिन्स योमरी पुन्हि हनेगु याइगुलिं थुकियात नेवाः पुन्हि नं धायेमाः धैगु बहस न्ह्याःगु दु। थ्व बाँलागु हे पक्ष खः । थुकिं नेवाः एकतायात तिबः बिइगु जुइफु।

तर इतिहास, सम्पदा, चालचलन, रितिरिवाज जक मखु इतिहासविद्पिनिगु नं धारणा न्यनिबले छु प्रयोजनं थ्व दिवस न्हयाःगु खः, उकियात वहे कथं न्ह्याकेगु कथं जुइमाः। थ्व सामाजिक आन्दोलनया रुपं न्ह्याःगु न्हूगु पलाः जूगुलिं नं छुँ कमिकमजोरी दयेफु तर उकियात दुवाला आदीवासित्व पलिस्था यायेगु कथं जुसा बाँलाइ। ज्यापू न्हाप, उकिंलिपा नेवाः, उले नेपाःमिं वा नेपाली धैगु मुखँयात लिफः स्वयाः नेपाःमि जुयाः नेवाः व नेवाः दुने ज्यापू जाति धैगु नं लिफ स्वयेफसा उतिग्यनी । यद्यपिं ज्यापू संस्कृति विकास कोषं याइगु ज्याझवः स्वयेबलय् नेवाःत हरेक कोणं आः छगू हाथ्या जुया कुहाँवःगु खनेदु।

ज्याझ्वःया प्रकृति, सरकारया प्रमुख वा राष्ट प्रमुख मु पाँहा जुइगु, धेबाः नापं थीथी ख्यलय् बिस्कं बिस्कं पलाः छयलादिपिं नेवाः जातियात बिइगु सिरपालं नं छगू म्हसिका क्यनाब्यूगु दु। म्हिगः नेवाः समाजय् दुने बुँई ज्याः यानाः लायेकुया च्यूता तयेमज्यू धकाः उखानय् सिमित यानाः तपिं थ्व बहुसंख्या दुपिं जातिया सांस्कृतिक चेतना मेगु ल्याखँ राजनीतिक चेतनाय् हिलावन धासा नेपाःया राजनीतिक रंगमञ्चय् मेगु रेकर्ड जुइफु। संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र, धर्मनिरपेक्षता, समावेशी व समानुपातिक सिद्धान्तयात गये नेपाल सरकारं व्यवहारिक रुपं छय्गु दु, नेवाः आदिवासीपिं नं थारु जातिपिन्स बिस्कं नेपाल सरकारपाखे आरक्षण कायेत ताःलाःगु दु, उहे कथं थीथी दिवसयात छय्ला मेगु आन्दोलनयात जन्मे यायेफसा, आदिवासी कोटाय् नं नेवाः व थीथी नेवाःतय्गु नं समावेशी चरित्रयात वहे कथं व्यवहारिक रुपं छय्ला, झीगु भाग्य व भविष्य हाकन मेगु गन्तव्य यंकेफइ।

समृद्धि, सुशासन, सामाजिक न्याय, समाजवाद उन्मुद लोकतन्त्र व संघीयताया मु मर्म नं असमावेशी जुयाच्वपिं व सिमान्तकृत वर्ग व जातियात पाय्छी कथं थाय् बिया राज्य शासनया मु लँपुई यंकाः सकलसियागु देय् दयेकेगु धायेगु खः। थांै ज्यापू राष्टिय दिवसया हुनिं थ्व ल्याँखय् नं सांस्कृतिक चेत दुपिंन्स थ्व खँयात नं दुग्यंक दुवाला वैगु पुस्तायात बाँलागु न्हयाःवनेगु लँपु क्यानाबिइमा । थुकिया भाला राजनीतिक रुपं सचेत जुपिं नेवाः न्ह्यलुवाःपिनिगु हे ल्हातिइ दुगुलिं थीथी पार्टी दुपिन्स थुकियात वहे कथं कुलादी धैगु भलसा कयाच्वना।