२०८० चैत्र १५, बिहिबार

बौद्ध बहाः बही संरक्षण : झीसं मयाःसा सुना याइ ?

राजेन मानन्धर | गुंलागा एकादशी ११४१, भाद्र १७ बिहीवाः

बौद्ध व हिन्दू सभ्यताया मंकाः क्यब जुयाच्वंगु थ्व स्वनिगःया मौलिकता हे थनया बज्रयानी महाविहारत वा बहाःबहीत खः धाःसां पाइमखु । हलिमय् गनं मदु कथं अनात्मवादी बौद्धतय्सं नं तन्त्रया साधना यानाः बुद्ध धर्मयात बृहङ्गम स्वरुप बीत थनया शाक्य व बज्राचार्यत थनिं यक्व न्ह्यः हे सफल जुइधुंकल । अज्याःगु भव्य ऐतिहासिक सम्पदा आः संरक्षण याय्माःगु अवस्थाय् वःगु दु । थ्व ज्या सुनां सुयापाखें गथे यानाः याय्गु वा याकेगु धइगु चुनौति नेवाः बौद्ध समाजया न्ह्यःने वःगु दु ।
 
इतिहासकारत व बौद्ध विद्वानत थ्व खँय् एकमत दु कि व बहाःबही धइगु गुगुं इलय् नेपाःया विशिष्ट बौद्ध अध्ययन केन्द्र खः, थौंकन्हय्या भासं धाय्गु खःसा विश्वविद्यालय थज्याःगु । अन सुं नं भिक्षु जुयाः प्रवजित जीवन हनाः बुद्ध धर्मया अध्ययन व अभ्यास यानाच्वनी, सय्कः वःपिन्त माःगु तक ज्ञान इनाः दीक्षित दय्काछ्वइ, वा थन हे प्रवजित यानातइ । अले थन बुद्ध धर्मया अध्ययन याय्त तिब्बतंनिसें तकं मनूत वयाः भिक्षु जुयाः अध्ययन यानाः थी थी बौद्ध दर्शनया विषय पारंगत जुयाः वनी । थज्याःगु अध्ययन केन्द्र सुं व्यक्तिया, परिवारया वा जाति विशेषया जक सम्पति मखुसे समस्त बौद्ध समुदायया हे मंकाः सम्पदा खः, उकिं हे ला अन सामान्यजन, साहु महाजन जक मखु स्वमय् जुजुपिं हे वयाः संस्कार यानाः दय्केगु व ल्ह्वनेगु यानावंगु झीगु इतिहासं धयाच्वंगु दु । 
 
समयचक्रया खँ, झीसं न्यनातयागु, ब्वनातयागु खँ कथं जुजु जयस्थिति मल्लं नेवाः बौद्ध समाजयात जबरजस्ती हिन्दु ढाँचाय् हिलाब्यूबलय् अथे बहाःबहिलिइ प्रवजित जीवन हनाच्वंपिं वज्राचार्य भिक्षुपिन्त गृहस्थ जुइ माय्काब्यूगु धाय्गु चलन दु । थन हजारौं वर्ष पुलांगु थ्व बौद्ध अध्ययन केन्द्रयात बौद्धभिक्षुपिन्सं छम्ह जुजुया आदेशं जक हे चतक्क भिक्षु वसः पुनाः गृहस्थ जूगु खः वा भिक्षुपिं हे यस्सें चीवर त्वःताः गृहस्थ जूगु धइगु गबलें क्वमचाइगु अध्ययनया विषय खः । थ्व लेख उखेपाखे वनीमखु ।
 
लिपाया अवस्थाय् झीसं खनाच्वना कि बहाः बहिलिइ बुद्ध धर्म व दर्शनया अध्ययन, अनुसन्धान त्वाःदल, उकिया पलेसा अन पूजापाठ इत्यादि संस्कारजन्य ज्या जक जुल । न्हापायापिं बौद्ध विद्वानतय् सन्तान शाक्य व वज्राचार्य नेवाःतय्गु थी थी थर थें सामान्य थर जक जुल । बहाःबही धइगु हिन्दुतय्गु पूजाआजा याय्गु मन्दिर थें जक जुल, गन व वज्राचार्यपिन्सं पुजारी वा पुरोहित जुइगु जिम्मा कयाः पूजा आजा यानाबी, अले मेपिं बौद्धत सामान्य जन थें वनाः द्यः दर्शन यानाः, सिन्हः तिनाः स्वां कयाः लिहाँवइ । अन भिक्षु धइपिं मन्त, दनिसा शाक्य व वज्राचार्यपिनि उमेर दुपिं काय्मस्तय्त प्यन्हुतक संस्कार कथं चुडाकर्म धकाः सँ खाकाः भिक्षु दय्की, हानं चीवर त्वकाः सामान्य गृहस्थ यानाः छेँय् लित हइ । थ्व क्रमय् भगवान बुद्धं बियाविज्याःगु गबलें महिलीगु धर्म उकिया मुलरुप स्वयाः यक्व हे पात, तर नं देशया काल परिस्थिति प्रतिकूल जूबलय् बुद्धधर्मयात हे हिन्दु परम्पराया गाबलं न्यय्काः हे सां बुद्ध धर्मयात धर्म धाय्गु अवस्था ल्यंकातल, थुकियालागि समस्त बौद्ध समुदाय अबलय्या शाक्य वज्राचार्यपिंप्रति कृतज्ञ जुइमाः ।
 
थ्व हिलावंगु परिस्थितिइ नं बहाः बही धइगु समुदाय व राज्यया हे सम्पति तिनि । झीसं अतिकं हनाबना तयातयापिं विद्वान वज्राचार्य गुरुपिं अनया रक्षक, पालक व धर्म दर्शनया व्याख्याता हे जक खः व सम्पत्तिया मालिक, अथे बहाःबहिलिइ च्वनेगु धइगु निजी वा पुख्र्यौली सम्पत्तिया भोगचलन याय्गु मखु धकाः धाल धाःसा उकियात अन्यथा काय्माःगु अवस्था दइमखु । राज्यं व अथाह धनसम्पत्ति दूगु अज्याःगु बहाःबहीप्रति थःगु जिम्मेवारी व हस्तक्षेपकारी भूमिका त्वःतूगु अले भिक्षु वसः त्वःताः हे नं परिवारया जिम्मेवारीलिसें विहारय् वयाः वा च्वनाः उकिया जिम्मेवारी नं कयाः धर्मयात थःगु हे कथं निरन्तरता बियाच्वंगु धकाः झीसं थुइकाच्वना । उकिसं सरकारं भूमियालिसें छेँ द्यःगः व सार्वजनिक स्थलया लगत कयाः स्वामित्व माःबलय् सु गन च्वनाच्वन उकियात थःगु नामय् निस्सा दय्केगु अवस्था वःबलय् अनया गृहस्थ भिक्षुपिन्सं उकथं हे यानाः थःगु धार्मिक जिम्मेवारी व संरक्षणकारी भूमिकायात झन् क्वात्तुकल धकाः सामान्यजनं थुइकातल ।
 
संसारया दक्व खँ अनित्य धइगु ला बुद्ध शिक्षाया न्हापांगु त्वाथः हे खः । व द्वःछि न्यासः दँ पुलांगु अज्याःगु कलाकृतिं जाःगु बहाःबही थौं संरक्षणया अभावय् न्हियान्हिथं जीर्ण जुयावनाच्वंगु झीसं खनाच्वना । विहार वा महाविहार धइगु नामं हे क्यं, व द्यःछेँ खः, देगः खः, धार्मिकस्थल अले व मनू च्वनेगु थाय् मखु । तर थौं शायद हे अज्याःगु बहाःबही ल्यं दनि गन मनूतय्गु बसोबास मदु । बुद्ध धर्मया अध्ययन अध्यापन जक याय्त दय्कातःगु व थासय् परिवार हे च्वनाः सामान्य मनूत थें जीवन हनकि, नय्गु, च्वनेगु, द्यनेगु मचाखाचा दय्केगु जक मखु अंशवण्डा जुल कि वा मिया हे वनकि व याकनं जीर्ण जुइगु ला सकस्यां सिउगु हे खँ जुल । 
 
स्वाभाविक रुपं झीगु बहाःबहीत स्यनावनाच्वंगु दु, दुना हे वनाच्वंगु दु । विशेष यानाः तःभुखाचं यक्व क्षति याःगु नं झीसं खनाच्वना । थ्व बहाःबहीत झीगु नेवाः संस्कृतिया लिधंसा धकाः गर्व याइपिं झी हे थुकिया रखवाला खसेंलि थुकिया जीर्णोद्धार याय्गु जिम्मा नं झीगु हे खः धकाः मधाःसे फइमखु । धुलिमछि धाय्धुंकाः थौ थ्व नं धाय्त झी बाध्य कि पुलांगु बाखं कनाः किसिन्हाय् छुइ गुलि अःपु वर्तमानय् व गौरवमय इतिहासया निरन्तरता लुइके उलि हे थाकु । थौं झीगु पुर्खां त्वःताथकूगु औसत बहाःबहीया अवस्था गथे च्वं छकः बिचाः यानास्वःसा यथार्थ झीसं ध्वाथुइ ।
 
थज्याःगु अवस्थाय् झीगु मौलिक संस्कृति, धर्म व सामाजिक चालचलनया प्रतिनिधित्व याइगु बहाःबहीतय्त अतिक्रमण व दुरुपयोगं मुक्त यानाः थःगु मौलिक स्वरूप व प्रयोगय् लित हय्माःगु खँय् विवाद दइमखु । तर थज्याःगु बहुमुल्य सम्पदात स्यंके न्हंके गुलि अःपु उलि ल्ह्वने अःपु मजू । देय्या हे इज्जत जुइधुंकूगु थज्याःगु स्मारक संरक्षण याय्गु जिम्मा राज्यया हे खः, तर नेवाःतय्गु सम्पदा व संस्कृति रक्षा यानातय्त सरकार आःतक गुलि सकारात्मक दु धकाः बिचाः याना स्वत धाःसा उलि आस काय्थाय् मदु । 
 
गर्वया खँ खः कि नेवाःतय्सं गुलि नं सम्पदा धकाः धर्म संस्कृति न्ह्याकेत मठ मन्दिर, बहाःबही दय्कातःगु दु, व भौतिक संरचना जक मखसें उकियात म्वाकातय्त, उकियालिसें स्वानाच्वंगु धार्मिक सांस्कृतिक क्रियाकलाप जात्रा पर्व न्ह्याकेत अले व सम्पदाया कालगतिं क्षति जुइबलय् जीर्णोद्धार याय्त आयस्ता वइगु प्रसस्त जग्गा जमिन तयातःगु दइ । अथे हे झीगु बहाःबहीया ल्यूने नं अन धार्मिक सांस्कृतिक ज्याझ्वःयात निरन्तरता बीत अले अज्याःगु संरचना ल्ह्वनेत अथे हे जग्गा जमिनया व्यवस्था दु । व जग्गा जमिन आः गुलि दु, पाः जुल सा गन वन, सुनां पाः यात, व मेगु हे विषय जुइ । 
 
आः संरक्षणया खँ वइ । संरक्षणया खँ वल कि धेबाया खँ लिसें वइ । तर बहाःबहीया सन्दर्भय् ध्यबा मदयाः स्वयाः नं धेबा दयाः हे संरक्षण स्वयाः अप्वः विनाश जुयाच्वंगु खनेदु । अथे धइगु धेबा दुपिनिगु ल्हातिइ लानाच्वंगु बहाःबही बिल्डिङया रुपय् विकास जुयावन, आधुनिकताया नामय् गुथिया जग्गा, बाज्या अजिपिनिगु सम्पदाय् अतिक्रमण जुयाच्वन धाःसा धेबा मदुपिनिगु, आयस्ता मदय्धुंकूगु बहाःबही जक जीर्ण ल्यनाच्वंगु दनि, अथवा सिमेन्टया न्हय्तँ जाःगु छेँ जुयावंगु स्वयाः संरक्षित तिनि । यदी बहाःबही संरक्षण व जीर्णोद्धार जुयामच्वंगु खःसा धेबाया कारणं मखु, अव्यस्था व आयस्ताया दुरुपयोगया कारणं धकाः थुइकी । वंगु सछिदँया दुने सलंसः हे थेरवाद विहारत न्हूगु धस्वाःगु दृष्टान्तयात कयाः नं थन आःया अवस्थाय् नेवाःत स्कुल अस्पताल दय्केत स्वयाः द्यःगः, विहार थज्याःगु दय्केत मन क्वसाः धकाः क्यनाच्वंगु दु।
 
बहाःबहीया थःगु आयस्ता मदय्धुंकूगु अवस्थाय्, दाता जजमांपिं बमलाःगु अवस्थाय् व राज्यपाखें नं आर्थिक ग्वाहालि मवःगु अवस्थाय् अन्तर्राष्ट्रिय निकाययाके ग्वाहालि फ्वनेमालीगु स्वाभाविक खः । खला छुस्याबहाः, यतखाबहाः व इतुंबहाः थेंज्याःगु थासय् विदेशीतय्गु ग्वाहालिं ज्या जुल, जुयाच्वंगु दनि । थुकिया थी थी पक्ष दु । हरेक संरक्षण प्रोजेक्टं झीत छगू छगू पाठ स्यनाथकूगु दु । थ्व खँ लखय् च्वय् थें ल्वःमनावनीगु मेगु हे खँ जुल । 
 
आः यलया हे नांजाःगु ऐतिहासिक हिरण्यवर्ण महाविहार भारतीय सहयोगं दय्कीगु जुल धइगु न्यनेदु । संघया हे दुजःपिन्सं जिमिके सल्लाह हे मयाःसे थज्याःगु निर्णय यात धकाः विरोध याःगु पिनेथ्यंक ताय्दयाच्वंगु दु । यदि व महाविहार अले येँ यल ख्वपया उलिमछि बहाःबही धइगु उकिया संरक्षण यानाच्वंगु निगू प्यंगु परिवार, संघ धकाः दुथ्याःपिं सःबसः परिवारया जक निजी सम्पत्ति मखु, व धइगु स्वदेशी व विदेशी इतिहासकारपिन्सं धयातःथें बुद्धधर्म व दर्शनया अध्ययन अध्यापन याय्गु विहार खः अले देशया सम्पदा हे खः धइगु खःसा थ्व विषयय् स्थानीय बौद्ध समाज वा समुदायया नं ध्यान आकृष्ट जुइमाःगु दु । 
 
छखे बहाःबहीया संघ थः हे क्वात्तु । आयस्ता गुलि दु धइगु संघया दुजःपिन्सं हे मसियाच्वनी, गुलिस्यां जग्गा मियाः गुथि भ्वय् न्याय्काच्वनी सा गुलिस्यां ला संघयात हे सीके मबिसे जग्गा च्वय्क्वय् याःगु नं न्यनेदु । न्ह्यागुसां बहाःबहीत धेबा आयस्ता मदयाः जक जीर्ण जुयाच्वंगु मखु धइगु सकस्यां स्यू । उकिसं आः ला स्थानीय सरकार धाय् महानगरपालिकां नं बहाःबहीया जीर्णोद्धार याय्त माक्व धयाथें हे आर्थिक ग्वाहालि यानाच्वंगु अवस्था दु । थज्याःगु अवस्थाय् हानं विदेशी निकाय, व नं दुतावासमार्फत हे बहाःबहीया संरक्षण याय्माःगु अवस्था गनं वल धइगु न्ह्यसः दंवयाच्वंगु दु ।
 
न्हापाया दातृ निकाय व थ्व दुतावासया भूमिका पाःगु थें खनेदु । भारत सरकार हे सम्मिलित जुइकथं, भारतया ध्वाँय् तयाः हे शिलापत्र तय्माय्क वयात हे छाय् जीर्णोद्धारया जिम्मा बीमाल धइगु खँ जायज खः । थ्वपाखे सम्बन्धित बहाःया संघ दुजःत, बौद्ध समुदाय अले समस्त सम्पदा प्रेमी हे छप्पँ जुयाः सः थ्वय्कल धाःसा व सम्पदा झीगु जुयाच्वनी, मखुसा व निगूप्यंगु परिवारया हे जक यकःति जुल धइगु दसि च्वनी, अले थुकथं हे थ्व हे नजिर ज्वनाः स्वनिगःया सछिगू स्वयाः यक्व बहाःबहीत नं थः यःयःथे दय्केबीगु ज्या न्ह्यानावनी धकाः थुइकेमाःगु अवस्था वःगु दु।