क्वाति : नेवाः संस्कृतिया हे ति
धनेश राजोपाध्याय | गुंलागा औंसी ११४१, भाद्र २३ मंगलवाः
भाजु इन्द्र मालीया सम्पादनय् पिदंगु ‘नेपालभाषा तःखँग्वः धुकू’ कथं गुता बूबः खास यानाः माय्, मुस्या, तग्वः कय्गु, चीग्वः कय्गु, मू, भुति, पःमाय् व सिम्पु आदि ल्वाकछ्यानाः उकियात लखय् फ्वयाः दाय्काः इमूचिकं ह्वानातःगु छता क्वाः हे क्वाति खः ।
नेपालभाषा शिरोमणि रमापतिराज शर्माजुया ‘झी’ लय्पौया थ्यंल्याः १४९ स ‘क्वाति झीगु हे भाषा संस्कृतिया ति खः’ धकाः अनेक अनेक दसि प्रमाण बियाः बांलाक ध्वाथुइक कनाद्यूगु दु । वय्कःया उगु च्वसुया मू तातुना भाषा विकासनाप स्वापू दूगु जूगुलिं क्वाति धयागु माय्, मुस्या, सकतां बूबः तयाः माक्व दाय्काः त्वनेगु परिकार खः धकाः छता हे क्वाति जक न्ह्यथनाद्यूगु दु ।
थम्हं सीक हे मेमेगु तःताजि क्वाति दूूगु जूगुलिं व नापं मेमेगु क्वातिया ता दुला थें धकाः मालेगु ज्या जुल । अले उगु क्वातिया सवाः लुमंसे वयाः म्हुतुइ ई हे चुलुचुलु बुयावल । नेवाः वास्तुकला कथं बाँबांलाक छेँ, चुक, ननि, बहाः, बही, देगः, चैत्य आदि दय्काः ऋतु ऋतुपतिकं बिस्कं म्ये हालेगु अले थी थी बाजंत थानाः जीवन हनाच्वनापिं झी नेवाःतय् बिस्कंया म्हसीका दयाच्वंगु दु । लय्लय्पतिकं थीथी चीधंगु, तःधंगु नखःचखः हनीपिं झी नेवाःतय्सं नखः अनुसार थीथी नसात्वँसा नय्त्वनेगु चलन दय्का वयाच्वंगु दु । उकीमध्ये छता क्वाति नं खः ।
क्वाति धाय् मात्र नं गुंपुन्हिकुन्हु गुता बूबः ल्वाकछ्यानाः दाय्कातःगु ति लुमंसे वइ । क्वाति गुुंपुन्हिकुन्हु व सापारु कुन्हुजक नय्त्वनेगु धकाः उप्वःसिनं स्यू । तर नेवाःतय् दुने थीथी समुदाय् दुने दच्छियंकं इलय्ब्यलय् थीथी क्वाति त्वनेगु तजिलजि दयाच्वंगु खनेदु । गुंपुन्हि प्यन्हु न्यान्हु न्ह्यःनिसें व गुता बूबः लखय् फ्वयाः चुलि वय्काः गुंपुन्हिकुन्हु द्यःपिन्त कचिगु क्वाति छानाः थःपिनि छुचुंमरीनापं क्वाति दाय्काः त्वनी । मेमेगु ति दाय्केबलय् मी, झिकूचा, क्वय्कूसां थ्व क्वातिइ धाःसा इमू क्वय्केगु साप हे ज्वं । इमू क्वय्कातःगु क्वातिं दाय्कालायात हे माथ याइ । ज्वः मदूगु सवाः उतिकं अले झीगु उसाँय्यात नं नी । अले दच्छिया छन्हु पर्व दिनकुन्हु क्वाति त्वनेगु गुलि न्ह्यइपु गुलि न्ह्यइपु ।
क्वाति सुथय् छुचुंमरी नाप त्वनां मगाः । न्हिनय् ग्वार्चानापं हाकनं क्वाति त्वनेमाः । ग्वार्चानापं क्वाति त्वनेगु म्ह्वः साइगु मखु । नेपाली शब्दकोशय् क्वातियात क्वाँटी धका थथे अर्थ बियातल – ‘केराउ, चना, मास, भटमास, आदि दाल जातिका गेडाहरु छ्यासमिस गरी पानीमा भिजाएर अँकुर निस्केको अन्न ।’ तर थन क्वाति धाय्वं बूबः चुलि वय्के हे माः धयागु मदु । गुलिसिया गंक्वाति धकाः बूबः मफ्वःसे चुलि मवय्कुसे केँ खुने थें दाय्काः क्वाति त्वने यःपिं नं दु । हाकनं गंक्वाति धालकि मेगु कथं नं थुइकी । गुंपुन्हिकुन्हु व सापारुकुन्हु क्वाति दाय्केत कयाः ल्यं दनिगु माःबूगु क्वाति हासाय् हिलाः गुंलागा त्रयोदशीकुन्हु ख्वपय्, येँय् पञ्चदानकुन्हु व हे गंगु क्वाति हाकनं फ्वयाः दाय्का त्वनेगु क्वातियात गंक्वाति धाइ ।
थीथी ऋतुकालिन महिनाय् व जीवन हनेगु झ्वलय् थीथी कर्मकाण्ड सम्पादन याय्गु झ्वलय् क्वाति दाय्काः त्वनेगु चलन दु । अज्याःगु क्वाति व क्वातिया नं छकः खँ ल्हाय् :
१) खायुक्वाति :
बैशाख १गते ‘खाइसंल्हु’ कुन्हु खालु, अजःफुलिस्वां, लैंसि (लैंपुसा, क्यपू), लैंसू, कःछे, छाः, लाभा आदि दाय्काः त्वनेगु चलन दु । थ्व खायुक्वाति त्वनकि प्वाथय् दुपिं कीचात सी अले प्वाः स्याइगुलिसें प्वाः सम्वन्धि ल्वय् क्वलाइ धयागु धापू दु । खायुक्वाति त्वंसां मत्वंसां बैशाखया संल्हूयात थौंतक नं खायुसंल्हु हे धयावःगु दु ।
२) घेम्वःक्वाति :
खायुसंल्हुकुन्हु हे छगू नेवाः पुचलय् खत्या (जाकि सियागु) निनां बकुलाः, छाः, लैंसि, लैंसू, चुलिह्वःगु कयगू, मुस्या, पःमाय् पाखवंकः दाय्काः थ्व घेम्वःक्वाति त्वनी ।
३) फकंक्वाति (दशहरा क्वाति) :
सिथिनखः धुनेवं फकं, खाइककःचा, प्वलःचा, तुसि, फसि, रामतोरिया, वाउँमल्ता आदि बर्खाया तरकारी वय्धुंकी । दशहराकुन्हु म्ह्वतिं नं झिता तरकारी तयाः क्वाति दाय्काः गुलिखय् नेवाः पुचलय् त्वनेगु याना वयाच्वंगु दु । थ्व क्वाति फकंक्वाति खः । दशहराकुन्हु त्वनीगु जूगुलिं दशहरा क्वाति नं धाइ ।
४) छ्वगुलि क्वाति :
छ्व ल्हुयाः असारय् पिनातःगु बूबः कायाष्टमीकुन्हु फ्वयातःगु मुतुचा (चुलिजाःगु मुस्या) नापं दाय्कातःगु क्वातियात छ्वगुलि क्वाति धाइ । असारया सिनाज्या यानाः निभालं क्वःगु हाकूगु ख्वाः थें खनेदय्क छ्वालुक थूूगु क्वाति दाय्केगु चलन दु । ब्यांयात नं थ्व हे क्वाति त्वंकेयंकीगु धयागु नं धापू दु ।
५) जुगःचा क्वाति :
बौया ख्वाः स्वय् स्वन्हु न्ह्यः जुगःचा (त्रयोदशी) वइ । ख्वपय् व येँय् पञ्चदानकुन्हु त्वनीगु क्वाति हे जुगःचा क्वाति अर्थात् गंक्वाति खः । थ्व क्वातिया विषयस च्वय् न्ह्यथनेधुन ।
६) घ्यःचाकु संल्हू क्वाति :
घ्यःचाकु संल्हुकुन्हु म्ह्यायमचा ब्वनां, भिनामचा पुज्यानाः त्वनीगु क्वाति घ्यःचाकु संल्हु क्वाति खः । थ्व क्वाति लैंसू, खत्याचुं, घ्यः, चाकु, पालु, हाम्वःग्वारा, तरुल नं तयाः दय्केगु याइ । गुलिखे नेवाः पुचलय् मचाबू ब्यंकीबलय् थ्व क्वाति त्वनेगु चलन दु । अथेजुयाः थ्व क्वातियात मचाबू क्वाति नं धाय्गु याः । (बाःह्राः पिकाइबलय् नं छताजि क्वाति त्वनीगु चलन दु धयागु नं न्यना) ।
७) बजिक्वाति :
बजिचुं, जी, मलय्, चि तयाः चिकं क्वय्काः त्वनीगु क्वाति बजिक्वाति खः । झी छेँ पूजा पर्वया इलय् जा नय्मज्यू । हानं अज्याःबलय् बुराबुरीतय् द्यांलाना च्वने थाकुइगु । अज्याःबलय् थ्व बजिक्वाति त्वंकाः प्वाः लद्याकाः च्वनेम्वाय्काः बल्लाकातइ ।
८) मूक्वाति :
मू, जाकि सियाः क्यलाः चुं दय्काः जी, चि, मसला तयाः पाखवंक दाय्काः घ्यः बाय् चिकं क्वय्काः त्वनेगु क्वाति हे मूक्वाति खः । मूक्वाति न्ह्यय् अःपूगु व याकनं पचे जुइगु अले सा उतिकं हे साइगु, तागत नं उलि हे बीगु क्वाति खः ।
९) ताय् क्वाति :
नकतिनि ज्वर क्वलाःपिं बिरामीतय्त मूक्वाति त्वंकेमज्यू । अथे जूगुलिं अज्याःपिन्त ताय् दाय्काः उकी जी, चिभचा तयाः लः थें छ्वालुक त्वंकीगु ति ताय् क्वाति खः ।
१०) बुलुचा क्वाति :
बिरामीतय्त बुलुचा अर्थात् अष्टमण्डप दाय्काः त्वंकी । थ्व नं छगू कथंया क्वाति हे खः । सेखं चाइबलय् दाय्काः त्वनेगु क्वाथ वा काढा नं वासः क्वाति खः । न्हापान्हापा मचा बुइत्यःपिं मिस्तयत ब्यथा जुयाच्वनीबलय् व मचा बुइधुंकाः नं तागत बीत घ्यः, चाकुया क्वाति त्वंकी । मचा बुइधुंकाः दुरु मवला धाःसा इमूक्वाति त्वंकेगु चलन आः नं ल्यं दया हे च्वंगु दु । थौंकन्हय् प्रसूती सेवा दूगु अस्पतालया क्यान्टिनपाखे इमुया सूप न्याय्गु दयाच्वनी । मचाबू ब्यंके धुंसांनिसें निलातक क्वातिवासः दाय्काः त्वंकी । थुकिं सुतिकावायुयात तसकं भिंकी धाइ । झीसं न्यनातइगु जक मखु, थ्व हे घ्यःचाकु क्वाति अले क्वातिवासःया भरे झिंनिम्ह, झिंस्वम्ह मचा बुइकेधुंकाः नं धिसिमिसि धाःपिं बुरीत थौंतक नं स्वय् हे खनाच्वंगु दनि ।
क्वाति गरीव जनताया जीवनया आधार खः । जाकि न्यानाः नय् मफइबलय् च्वकि निगः घिरिघिरि यानाः चि भचा तयाः लखय् दाय्काः थ्व क्वाःगु ति त्वनाः नं जीवन हनाच्वनेमाःगु दु । कःनिचुं, दुसिचुं, फकंया स्वकंचा दाय्काः वा मप्यूसें हे क्यबय् बुइँ बुयावइगु नय्ज्यूगु घाँय् घिं छु छु दु मालाहयाः दाय्काः त्वनाः नं झीगु देशय् मनुत म्वानाच्वंपिं दु । थथे थ्व क्वातिं बिरामी, बुराबुरी, मचाखाचातय् नय्मखंबलय् न्ह्यःने वयाः प्राणरस जुयाः रक्षा यानाच्वंगु झीसं ताय्काच्वनागु दु । क्वाति क्वाःगु ति खः । क्वाःगु हि दुपिं झी मनुतय् दुने मचांनिसें बुराबुरीतक अले ल्वगिनिसें सद्देतक फुक्कसितं थ्व हे क्वातिं इलयब्यलय् थीथी कथं सेवा याना वयाच्वंगु दु । अथे धाय्बलय् थ्व क्वाति झीगु संस्कृतिया ति जुयाबी । झीगु ल्हाः, तुति, म्ह, न्ह्यपु फुक्कयात तिबः बियाच्वनी । अथे धाय्बलय् क्वाति झीगु जीवनया आधार नं खः।
