– प्रा. सुवर्ण शाक्य

 

संस्कृति धइगु मनूया जीवन हनेत माःगु साधन जुटय् यानाः संस्कार छ्यलाः न्ह्याः वनेगु जीवन पद्धति खः । पद्धति धाल धायेवं रीतिथिति, चालचलन व विधियात कःघानाः नियमितकथं न्ह्याकेगु क्रिया खः । मनूतसें धर्मकर्मयात साँस्कृतिक पद्धतिकथं न्ह्याकी । संस्कृति जीवनया हर पक्षय् दयाच्वनीगु खः । खेलकूदया संस्कृति, ब्यापारिक संस्कृति, इष्टमित्र मैत्री परम्पराया संस्कृति, साहित्यिक, शिक्षा, स्वास्थ्यया संस्कृति थःथःगु पहलं न्ह्याना वनाच्वनी । थुगु हे झ्वलय् ‘ख्यालः संस्कृति’ नं न्ह्यथनेबहःजू ।

 

झीथाय् ख्यालः संस्कृति छगू जीवन्तकथं न्ह्यानाच्वंगुया दसू दु । झी नखःचखः व पर्व हनेगु झ्वलय् गुंलागा पारु कुन्हुयात ‘सापारु’कथं कयाः छगू साँस्कृतिक परम्पराया रुपय् हनेगु जुयाच्वंगु दु । थुगु दिं ऐतिहासिक, पौराणिक व धार्मिककथं तसकं नां जाः । थुगु दिंया महत्वपूर्ण पक्षकथं ‘ख्यालः संस्कृति’ छगू देय्या हे मौलिक पहिचान जूगु दु ।

 

हलिमय् ख्यालःया प्रचलन अनेककथं जुयाच्वंगु दुसां झीथाय् साँस्कृतिककथं जनजीवनय् भ्यलय् पुनाच्वंगु दु । संस्कृति धइगु मर्यादित जुइ । यःयःकथं व थितिबिति मदयेक उच्छृंखल जुइमखु । झीथाय् निर्धारित दिं, समुचित उद्देश्य, न्ह्यथनेबहःगु पर्व, जात्रा स्वतन्त्रताया मान्यता, उल्लासपूर्ण मनोरञ्जन, सरकार स्वयंया सहभागिता, थःथःगु बानी सुधार यायेगुली चेतनामूलक व स्वतःस्फूर्त वातावरणया मौलिक संस्कृति दु । थ्व दिं नेपाःमिया ‘ख्यालः दिवस’ खः । ख्यालःयात दिवस हे कथं ल्वयेक हना वयाच्वंगु सायद हे जक मेमेथाय् दइ ला धइथें च्वं ।

 

ख्यालः धइगु न्हिथं जुइगु विषय मखु । सुंयात न्वायेमाल, भिंके माल, लसता ब्वयेमाल धाःसा उगु इलय् जक छ्यलेगु खः । ख्यालः न्ह्याइपुकेगुया नितिं जक मखु, न सुयातं कुंखिनेगुया नितिं हे जक खः । थ्व दुःखसुखय् साथ बीगु, मन चकंके बीगु साधन खः ।

झीथाय् ख्यालःया प्रस्तुति सीमित थासय् जक कुंकाः च्वनीगु मखु । थ्व त्वाःत्वाःपतिकं थासंथासय् न्ह्यब्वयाः संप्रेषण याइगु विषय खः । मचा, मिसा व बुराबुरीतकंयात अःपुक्क त्वालय्, दुवातय् च्वनाः न्यनेदइगु, स्वयेदइगुकथंया यात्रा (जात्रा) खः । ख्यालः छगूकथंया खुल्ला ‘मोबाइल प्रदर्शनी’ खः । देसय् दक्व मनूतसें थःथःगु पहलं ख्यालः पहः वयेक तिसा वसतं पुनेगु, रुप विरुप मधासे श्रृंगारपतार यायेगु, हास्यलीला छायेपीगु, स्याचू व ध्याचूया बोलीबालीया सम्बाद तयाः कलाकारया रुपय् अभिनयया पात्रया रुपय् च्वनीगु नाटकया छगू उप–विधा खः, थ्व ‘ख्यालः संस्कृति’ ।

 

न्हिइकेकथं, ध्याचू न्यंकेकथं व बागलय् न्याकेकथंया साजसज्जाय् ख्यालः न्ह्यब्वइगु खः । न्ह्याथें जाःगु खँ नं धायेमालीगु जूगुया नितिं, न्ह्याकथं नं अभिनय यायेमालीगु जूगुया नितिं ख्यालःमिपिं छद्मभेषी वा रुप हिलाहिलाः वइगु जू । ख्यालः वइपिं कलाकारपिं व लसतामिपिं जक वइगु मखु, सुधारप्रियपिं, धनीमानीपिं व सःस्यूपिंतकं थःथःगु खँ ज्वना वइपिं दु । छेँय् छेँय् परिवारय् जुयाच्वनीगु असमाञ्जस्य व्यवहार, समाजय् खने दयाच्वंगु खुँ, लुच्चा, फटाहा प्रबृत्ति, मिसा मिजंया यौन दुव्र्यवहार व विकृति आदि प्वलेकथंया खँ ब्वयेत हे ख्यालः वइगु खः । धाथें ला जुजुपिं व राज्य शासनया जनताप्रतिया शोषण, दमन, अन्यायगत व्यवहारतकंयात ख्वाख्वत्यनाः न्ववानां जिल ला, भाय् यानां जिल ला, नुगः थुंदिक्क धायेगु व न्यंकेगु यानाः दृष्य छायेपियाः ख्यालः वइगु खः । ख्यालः छताजिया ह्वःताः त्वपुइगु ई खः । थथे धायेबलय् उबलय्या जुजुपिन्त जनताप्रति थःया अभिभावकत्वया सहानुभूति दुपिं धायेथाय् दुकथंया नं थ्व दिवस खः । जुजुपिन्सं हे नं थः जनताया राज्यप्रतिया अलय् थःप्रति हे नं गुलि श्रद्धा व आस्था दु, नापं थःम्हं द्वंकाच्वनागु छुं दु ला धकाः सीकेत थः दरबारया मनूतय्त भेष हिइके बियाः ख्यालः छ्वयाहइ धाइ । गबलें ला जुजु थः हे नं अथे सुनानं मसीक ख्यालःमिं जुयाः वय् यः धाइ । थ्व नेवाः राज्यया संस्कार, संस्कृति व सभ्यता, ममताया स्वाधीनता कायम जुयाच्वंगुया छगू इतिहासया पाना खः धकाः थौं लुमंकेथाय् दु ।

 

थुकिं जुजु प्रजाया क्वात्तुगु अन्योन्याश्रित स्वापू दुगु खँ नं कुलेथाय् दु । जनताया थःगु सभ्यताया ज्वलं सृजना याइगु सम्पदा निर्माणय् जुजुपिन्सं तिबः बीगु याइगु नं छगू न्ह्यथनेबहःगु खँ थौं न्ह्यब्वय्बहःजू । गथे देगः, सतः आदि दयेकेथें छगू लोकजनया मुनेगु, ब्वयेगु प्रदर्शनया मञ्च नेवाःभासं धायेबलय् दबू गुगु दयाच्वंगु दु, व जुजु प्रजाया मंकाः भावनाया चिं खः । थजाःगु दबूदबुली ख्यालः क्यनीगु ज्या जुइ, गन मनूत मुनाः छर्लङ्ग जुइक न्यने स्वयेगु यानाच्वनी ।

 

ख्यालःमि धइपिं अस्यःपिं जक जुइगु मखु, प्रत्युत्पत्रमतिपिं (Presence of mind यापिं) जुइगु खः । ख्यालः न्ह्यब्वयेत नासः माः, हिसि माः । कर्कियात गिजय् यायेत व कुंखिनेत जक ख्यालः मखु, भिंगु खँ प्वला बियाः बांलाःगु खँया समर्थन यानाः उकथंया खँयात प्रेरित यायेत नं खः । ख्यालः क्यनेगु निश्चित इलय् न्वाये मफुत धाःसा “नयेथाय् नये मसः भ्वाथःप्वाः, ल्वाये थाय् ल्वाये मसः माकःख्वाः” जुइ धकाः सुधारवादीत अप्वः ख्यालःमि जुयाः वइ धाइ । ख्यालः धइगुलिं मनूतय्त चलाखी दाउ अप्वः स्यनाब्यू । दुगुचित नं खिचा यानाः मेगु ख्यालः न्ह्याइपु । गुगुं ख्यालकं फिसिक्क न्हिइकी, गुगुलिं इतिइति न्हिइकी । गुगुलिं धाःसा ख्वाः ख्यु्ंका बी, अलय् गुगुलिं तं हे पिकायेका बी । ख्यालःमि धइपिन्सं मेपिन्त न्हिइकाः थः मन्ह्यूसे च्वनी । गुम्हं ख्यालःमित ला थः घौघौचुक न्हिलाः न्यनामि, स्वकुमितयात न्हिइके मफूपिं नं दु । धाथें ला ख्यालः धइगु हे न्हिलेया पुसा तयाबीगु ज्या खः ।

 

ख्यालः धइगुली बास्तविक खँ हे अप्वः धइथें ध्वाथुइका बीगु जुइ, गुगु मनूतसें सोचय् यानामच्वंगु नं जुइ । आकाझाकां खँ पिहां वःथें जुइ, गथे छम्ह मिसाया दुरुप्वःयात “मांया तिसा, मचाया नसा, अबुया न्ह्यवःसा” धायेबलय् थुकिं धर्म, व्यवहार व प्रकृतितकं प्रस्तुत याइ । थजाःगु खँत वास्तविकतापाखें तापाःगु धकाः धायेफइगु स्थिति मदु । थजाःगु ख्यालःखँ खः, उखान तुक्का नं खः । ख्यालःखँ धकाः च्वाक्क धयाः प्वाक्क न्हिइकीगु नं दु, गथे “छम्वःया जाकि, च्वकिया च्वकि” । थ्व इलं ब्यूगु मार्मिक खँ खः ।

 

ख्यालकं मछाःम्हेसित मचाः मजुइका बी, मछाः मजूम्हेसित मछाय्का बी । गबलें थ्व नुगः मछिंगु, ल्वमंकाबीगु साधन नं जू । गुगुं ख्याः यायेथें जुयाः ख्याःखँ हे जक जुयाच्वनीसा गुगुं ख्याः नी जुयाबी । ख्यालःया गुण मभिंपिन्त भिंकेगु खः, भिंम्ह स्यनीकथंयात धात्थेंगु ख्यालः धाइमखु । सत्ययात नं ब्यंग्य याइपिं दु, थ्व ब्यंग्य मजूसे अपराध जुइ, बेकूबी जुइ । सुयातं न्हिइकेगु धायेवं आपत्तिजनक खँ न्ह्यथनाः लाःलाःथे छ्यलेगु बांलाःगु ख्यालः जुइमखु । होश यायेमाःथाय् नं दु । यौनसम्बन्धया ख्यालकय् मत्यःगु तक नं जुयावनेफु । गुगुं ख्यालकय् नी जुयावंसां लित काये ज्यूगु दुसा गुगुं जुल कि जुलं, पश्चाताप चायां जुइमखुगु नं दु । गुगुं ख्यालकं धाखा हे नकाः बिघ्न यानाबीगु नं दु, गथे पिने देसं दुहांवःगु ‘अप्रिल फूल’यात ख्याःकथं कयाः जीवन हे बर्बाद जूगु दसू नं दु । गुगुं ख्यालः अश्लीलथें जुयाच्वंसां वास्तविक खँ सिलसिलाबद्ध यानाः धायेबलय् श्लीलसरह हे जुयावनीगु नं दु । बरु बेथासय् छ्यलीगु खँ न्ह्याबलें न्ह्याग्गुनं ख्यालः जुयाबी । थुकथं जूगु खँ समाजया नितिं उपयुक्त जुइमखु ।

 

थौं युग हिल धाधां मनू हे ख्यालः जुया वनाच्वंगु दु । ब्यंग्य धाधां थौंकन्हय् तप्यंक हे ब्यक्तिया नां कयाः, किपाः ब्वयाः बेइज्जत यायेकथंया खँत न्ह्यब्वइगु जूगु दु । राजनैतिक, सामाजिक विकृति न्ह्यब्वयाः सरोकारवालातय्त ख्याच्वः बीगु प्रगतिशील ख्यालः जुइ । तप्यंक नां कयाः प्रतिशोध यायेगु ख्यालःया धर्म मखु । क्यारिकेचर यायेगु ख्यालःया विधा दयेकं नं ख्वाः छम्हेसिगुली म्ह मेपिनिगु ल्वाकाः तकं टिभीइ क्यनीगुयात ख्यालः धायेमज्यू । थजाःगु ला गालि गलौज खः, मानवीय बेइज्जती खः । ब्यंग्यचित्र नं छगू ख्यालः खः । थुकी तप्यंक दुरुस्तगु चित्रकथं मजूसे इशारा व प्रतीककथं थुइकेबीकथं चित्रत न्ह्यब्वइगु खः ।

 

त्वाःत्वालय् वयाः सर्वसाधारणयात न्वायेगु, क्यनेगु, न्ह्यइपुकेगु, दुराचारी दुष्प्रबृत्तियापिनिगु आगं प्वलाबीगु, स्यंगु व्यवहारय् सुधारया खँ कुलाबीगु थेंजाःगु तप्यंक जनसरोकारया खँ कनेत नं ततःधंगु विशेष इलय् क्यनाः सापारुयात परम्परागत ख्यालः संस्कृतियात सीमितकथं कुनाबीथें थौंकन्हय् जुयाब्यूगु दु । थुकिं जनताया नितिं त्वाःत्वालय् स्यल्लाःगु ख्यालः म्हो जुया वनाच्वंगु दु । धेबाः मदुपिनिगु नितिं, ई मदुपिनिगु नितिं, छेँ नं पिहां वनेमफूपिनिगु नितिं नखःचखःतं हे बञ्चित जुइकथं साँस्कृतिक दिवसया इलय् हलहलय् ख्यालः क्यनेगु याय् मज्यू । हलय् क्यनेत ला अथें हे छुट जुइधुंकल धासेंलि पर्वया न्ह्यःल्यू न्ह्याबलय् क्यंसां ज्यूगु खः । संस्कृतियात हे हाथ्याः बीथें यानाः साँस्कृतिक अवसरयात स्यंकेगु पाय्छि खँ जुइमखु । 

 

इलय् न्ह्यब्वइगु ख्यालःया साहित्यिक, साँस्कृतिककथं मू च्वनीगु खः । साँस्कृतिक परम्पराय् हे पंगः जुइकथं ग्वसाः ग्वय्गुलिं पर्वदिनय् दइगु नगरया शोभा व महत्वतकं म्हो जुयावनीगु स्वाभाविक खः । झीथाय् जनसाधारणया नितिं हरेक खँ न्ह्यब्वयेत सार्वजनिक दबू हे नं दु । थौंकन्हय् दच्छियंकं ख्यालःदिं थें जुया वनाच्वंगु दु । मनूपतिं ख्यालः मनूथें जुया वनाच्वंगु दु । देय् हे ख्यालःदेय्थें जुइधुंकल धाःसां अत्युक्ति जुइमखु ला धइथें जुइधुंकल । राज्यं हे छुट बियाः दिं छुनातःगु सापारुया ख्यालःनाप मेमेथाय् संस्कृतिनाप लनेगु पाय्छि मखु । थ्व थःगु हे देय्या मौलिक संस्कृति खः, “ख्यालः संस्कृति” ।

 

झीथाय् जुजुपिनि जनतापाखें राज्यशासनया नितिं सुझाव काइगु तरीका धाइ, थ्व ख्यालः दिवसयात । जनतां जुजुयात प्रशासनय् तप्यंक धाये मफइगु जूगुलिं राज्यपाखें हे व्यंग्य ख्यालःतकं क्यनेत छुट ब्यूगु खः । जुजु धइम्ह न्यायया प्रतिमूर्ति खः । गन ख्यालःयात हःपाः बी, अन न्याय लुइकेगु छगू उपाय नं जुइ धाइ । राज्य शासन धइगु ख्यालः मखु, राज्यं ख्यालःज्या गबलें यायेमज्यू । राज्य धइगु बास्तविकताय् च्वनेमाः । अन्तय् लुमंकेमाःगु खँ ख्यालःया नं मर्यादा दु । सापारुया ख्यालःयात जनजीवनया साँस्कृतिक ब्वकथं कायेगु यायेमाः ।

 

ने.सं. ११३९ गुंलागा पारु, सापारु (१६ अगष्ट, २०१९), शुक्रवाः