गुंपुन्हि व स्वनिगःया सापारु
कल्याण मित्र
दँय्दसं गुंला पुन्हि (साउन शुक्ल पुन्हि) कुन्हु गुंपुन्हि हनेगु झ्वलय् जनै पुन्हि, ऋषितर्पणी व रक्षाबन्धन नं हनेगु याइ । अथे हे, थ्वकुन्हु क्वाति त्वनाः हनीगु जूगुलिं थुगु पुन्हियात ‘क्वाति पुन्हि’ नं धाय्गु याः ।
नेवाः चलन व परम्पराकथं गुताबूबः दाय्कातःगु क्वाःगु ति त्वनेगु जूगुलिं हे क्वाति धयातःगु खः । नेपालभाषां धयातःगु क्वाति खँग्वःया खस भासं नं क्वाति हे धयाहःगु खः । क्वाति धयागु नेवाःतय्गु परम्परागत नसा खः धइगु थ्व खं नं प्रमाणित जूवंगु दु । थ्व गुंपुन्हि नखः दक्व धर्मावलम्बी व जातिया मनूतसें हना वयाच्वंगुलिं थ्व नखःयात धार्मिक समन्वयया नखःकथं नं
कयातःगु दु ।
हिन्दू, बौद्ध, शाक्त, जैन, बैष्णव सकसिनं मंकाःकथं हनीगु थ्व नखः गुंपुन्हि कुन्हु सकसिनं गुता बूबः तयाः क्वाति दाय्काः त्वनेगु चलन दु । थ्वकुन्हु थीथी थासय् बौद्धतसें बहाः बहिलय् बहीद्यः ब्वय्गु चलन दु । गुंपुन्हि कुन्हु हे ब्यांजा नकेगु धकाः बुँइ ज्या याय्माःपिं ज्यापुतसें बुँइ वनाः ब्यांयात जा नकः वनेगु चलन दु । अथे जुयाः थ्व गुंपुन्हियात ब्यांजा नकेगु दिंकथं नं कयातःगु दु ।
गुंपुन्हि कुन्हु क्वाति दान यानाः पूण्य मुंकाः थःम्हं नं पौष्टिक तत्व दुगु क्वाति नयाः म्हयात स्वस्थ यानाः बल्लाकेमाः धकाः झी पूर्खातसें थ्व चलन दय्कातःगु खः । थ्व ई धइगु असार, साउन महिना । उकिसनं न्हिच्छि न्हिच्छि सिनाज्या यानाः अतिकं परिश्रम यानाः ज्या याय्माःगु ई । सिनाज्या यानाः म्हय् लाःगु सर्दी व कमजोरी म्हो याय्त नं झी पूर्खातसें थ्व क्वाति नय्गु चलन दय्कातःगु खः ।
‘दानवतय्गु महाबलि जुजुयात सत्यं चिना बिल । व हे सत्यय् चिनातय्त रक्षासूत्र चिकागु दु । हे रक्षासूत्र छ नं अचल जुयाः च्वं !’ धकाः रक्षासूत्र चिकूम्ह यजमानं सत्यय् अचल जुयाच्वनी धइगु अर्थय् सूत्र चिकीगु खः । रक्षासूत्र ल्हाती चिकीबलय् थथे मन्त्र ब्वनी, “येन बद्धो बलिराजा दानमिन्द्रो महाबल । तेन त्वां प्रति वहनामि रक्षे चलमाचल ।” थथे रक्षासूत्र ल्हाती चिकेगु थ्व परम्परा थौंतक नं न्ह्याना वयाच्वंगु दु । थथे परम्पराकथं बर्मू वा पु्रेतं यजमानया ल्हाती रक्षासूत्र चिकेगु व पुलांगु जनै हिलाः न्हूगु जनै तय्का बी । यजमानं सदां सत्यताय् च्वनेमाः धइगु गुरु पुरेततसें आंशिका बियाच्वनी । सदां यजमानया जीवन सुखमय जुयाः जीवन सुथांलाक्क हने दय्मा धकाः नं पुरेततसें आशिका बियाच्वनी ।
गुंपुन्हिया कन्हय् कुन्हु अर्थात गुंलागा पारु कुन्हु दँय्दसं स्वनिगःया देय्न्यंक नेवाःतय् दच्छिया दुने सीपिं दुगु छेँखापतिकं सायाः पिकाय्गु याइ । थ्व परम्परा न्हापांनिसें न्ह्याना वयाच्वंगु खः । नेवाःतय्गु थ्व परम्परा नेवाः समुदायस जक सीमित मजूसे मेगु समुदायं नं हना वयाच्वंगु दु । सापारुया झ्वलय् ब्यंग्यात्मक हास्यब्यंग्य, प्रहसन, नाटक मञ्चन, गाइजात्रे पत्रिका पिकाय्गु अलय् सञ्चार माध्यमं हास्यब्यंग्यया नखःचखःकथं हनेगु यानाहःगु खनेदु ।
नेवाःतय्गु थ्व सायाः पिकाय्गु चलन गबलेंनिसें न्ह्याःगु खः धइगु निश्चित तिथिमिति छुं सी मदुसां छगू धापूकथं ने.सं. ५७५य् जुजु प्रताप मल्लया चीधिकःम्ह काय् चक्रवर्तीन्द्र मल्ल तःकै वयाः सीगु जुयाच्वन । थः काय् सीगुलिं लानि राजमतिं याःगु शोक दिकां दिके मफुत हँ जुजुं । लानिं यानाच्वंगु शोक शान्त याय्त जुजु प्रताप मल्लं सुयागु छेँय् उगु दँय् मनू सीगु दु, वयागु नामय् सायाः पिकाय्गु उर्दी यात हँ । व इलय् स्वनिगः नेवाःतय् देय् जुयाच्वंगु खः । देय्न्यंक जनतां सीपिनिगु नामय् पिथंगु सायाः व झाँकि हनुमाध्वाखा लायकुली च्वंम्ह लानिं थ्व संसार अनित्य खनि, थन न्ह्याम्ह नं सी यः धइगु ज्ञान दय्काः जिम्ह काय् जक मखु, यक्व मनूत सिनाच्वंगु दु खनि धकाः मन तःगु जुयाच्वन ।
व हे इलंनिसें जुजुनिसें जनतातकं खनेदुगु विकृति, विसंगति थेंजाःगु ज्याखँय् ब्यंग्य याय्त छूट ब्यूगु खः धाइ । सायाः झाँकि पिथनेगु परम्परा गोपालराज वंशावलीकथं जुजु जयस्थिति मल्लया शासनकालय् ने.सं. ५००पाखे हे जुजु खलःया सुं सित धाःसा गोविन्दावली म्ये, भजन हाय्काः देय् चाःहिकेगु परम्परा दय्धुंकूगु खः । अझ बौद्ध परम्पराकथं सीपिनिगु नामय् गुंलाया द्वितिया अर्थात सापारुया कन्हय् कुन्हु यलया मंगः बजारं पिथनीगु मतयाः न्यकू जात्रा जुजु गुणकामदेवया राज्यकालय् हे शुरु जुइधुंकूगु खः धयागु सीदु ।
समग्रय् स्वय्गु खःसा सापारु ऐतिहासिक परम्पराकथं येँया सायाः, यलया मतयाः, न्यकू जात्रा, ख्वपया घिन्ताकिसि जात्राकथं हनेगु याइ । अथेतुं किपुली बाःचा हिलेगु नामय्, मच्छेगां व यलया खोनाय् सिकाली अजिमाद्यः न्ह्यःनेया पुखुली विभत्स ढंगं म्वांम्ह च्वलेचायात वां न्यानाः लाकाः लाका कयाः स्यानाः सापारु हनी ।
धर्मया लिधंसाय् स्यस्यः, ज्यापु समुदायं पिथनीगु सायाः छगू हे कथं थें जुइ । बरे, बज्राचार्य, पुं, उदाय्, साय्मितय् सापारु धाःसा बुद्धया स्तोत्र पाठ यायां मतयाः पिकाय्गु याइ । अथेतुं बैदिक नेवाः द्यःबर्मू राजोपाध्याय, शर्मातय् सापारु कुन्हु नृसिंहया झाँकि ब्वय्गु परम्परा दु ।
येँया नेवाःतसें सीपिनिगु नामय् छम्ह मनूयात तुयूगु जामा, छ्वालिया जनी, छ्यंया न्ह्यःने सायागु ख्वाःपाः दुगु चित्र, ल्यूने गणेद्यःया चित्र च्वयातःगु ख्वाःपाः पुइकाः बांलाक्क समा यानाः बाजं थानाः सायाः पिथनी । मेम्ह मनूयात म्हासूगु वस्त्र पुंकाः बेतालिं चिकाः चिम्ता व कमण्डलु ज्वंकाः जोगी भेष याकाः गोसाईं दय्काः यंकी । अथेतुं सायात नं बांलाकाः नगरया थीथी थासं पिकयाः हनुमानध्वाखा लाय्कू परिक्रमा याकी ।
छेँखापतिकं सीपिनिगु नामय् पुरी, मालपुवा, जेरी स्वारी, सिसाबुसा, दुरुनापं धेबा नं दान बी । सायाः वःपिन्त थथे दान बीबलय् १०८ता थ्यंकेमाःगु परम्परा दु । थथे सायाः पिकाय्गु व दान यात धाःसा सिथिनखःनिसें तिनातःगु यमलोकया लुखा चालीगु व सीम्ह अःपुक्क हे स्वर्गय् दुहां वने दइ धइगु मान्यता दु । सायाः नगर परिक्रमा धुंकाः लिहां वइबलय् छेँया मूलुखा न्ह्यःने ल्हाः तुति सिइकाः लसकुस यानाः छेँय् दुकाइ । बौद्धमतकथं सायाः वनेगु धइगु मान्यताकथं बौद्धमार्गी नेवाः शाक्य, बज्राचार्य, साय्मि, पुँ, उदाय्तसें सीपिनिगु नामय् दाफा बाजंलिसें धुपाँय् व मत च्याकाः थःने क्वःने परिक्रमा याइ ।
किपुली सापारु छन्हु न्ह्यः गुंपुन्हि कुन्हु चान्हय् बाःचा हिलेगु धकाः सीपिनिगु नामय् धुपाँय्, मत च्याकाः बौद्ध चैत्य, विहार परिक्रमा यानाः धेबा छाय्गु याइ । सापारु कुन्हु झ्याँय्झ्याँय् पापाया नामय् रंगी विरंगी द्यःतय् ख्यालः पिकयाः ख्वाःपाः पुयाः देय् परिक्रमा याइ । धाः, पँय्ता बाजंया तालय् देय् परिक्रमा यायां बाघभैरव देगःया न्ह्यःने नारांद्यःया देगलं पुखुली मेय्या
तुति वांछ्वइ । अलय् ल्याय्म्हतसें व मेय्या तुति हानथाप यानाः लाका कयाः मनोरञ्जन याइ ।
अथेतुं पांगाय् सापारु कुन्हु धुसी गणेद्यःया थाय् सीपिनिगु छेँय् छेँय् नं मुं वइ । अलय् गुम्हनिसें झिंछम्हया पुचः पुचः यानाः मंकाः सापारु यानाः देय् परिक्रमा याय्गु चलन दु । सन्ध्या इलय् लाछिया न्ह्यःने पुखुली मेय्या छ्यं व तुति वांछ्वयाः काय्गु धेंधेंबल्ला याइ । अथे हे मच्छेगामय् ग्वाःत्वाः, साय्मि त्वाः व नाय्त्वालं लाखे प्याखं पिकाइ । सापारु कुन्हु नारांद्यःया थाय् सीपिनिगु नामय् पिकाइगु सापारु, ख्यालि मुनाः देय् परिक्रमा याइ । बहनी विष्णुदेवीया तःजिक जात्रा याइ । थ्व जात्रा कृष्णाष्टमि तक न्ह्याइ ।
स्वनिगःया थीथी थासं पिकाइगु सायाः मध्ये ख्वपय् पिहां वइगु सायाः विशेषकथंया खनेदु । थनया सायाःयात ‘घिन्ताकिसि’ धाइ । सीपिनिगु छेँपाखें छ्वालि, ताःहाकःगु पं, सिँ छ्यलाः ताय्मचा खः दय्की । अलय् सीम्हेसिया किपाः उकी तयाः पुरोहितयात पूजा याकाः बाजं थानाः नगर परिक्रमा याकी । राजनैतिक, सामाजिक व थीथीकथंया घटनाया व्यंग्य न्ह्यब्वयाः ताय्मचा खःया ल्यूल्यू ख्यालः, प्याखं, खिं, धाः, धिमय्, बाँसुरी बाजंया तालय् कथिप्याखं अर्थात कथि ल्वाकाः हुइगु प्याखं घिन्ताकिसि त्वाक्क धकाः तःजिक क्यनेगु याइ ।
येँया ग्वलय् सापारुया कन्हय् कुन्हु वा पीगु जात्रा याइ । अलय् नवदुर्गा जागे याय्त गुम्हसिया पायाः पिथनाः खड्गजात्रा याइ । नेपालभाषां ग्वलः अर्थात ८१ संयोजन जुयाच्वंगु बस्ती जागे याय्त दच्छिया दुने सीपिनिगु आत्माया शान्तिया कामना यासें बाजं थानाः देय् परिक्रमा याइ । अथे हे, लिच्छवीकालिन देय् नरलय् द्यःछेँय् नं थ्वकुन्हु खड्ग ज्वनाच्वंम्ह पायो पिथनाः खिं बाजं व काहां बाजं थानाः वा पीगु जात्रा क्यनेगु परम्परा दु ।
यलय् चक्रबही, इखाछेँ, हौगः, बकुबहाः, इखालखु, क्वःबहाः, सौगः, नःबही, मंगःलिसेंया झिगू त्वालं पालंपाः दँय्दसं सापारुया कन्हय् कुन्हु न्यकू जात्रा व मतयाः याइ । यल नगरय् दुगु बौद्ध चैत्यय् सीपिनिगु नामय् दीप दान याय्गु व मेय्या न्यकू पुयाः नगर परिक्रमा याइगु जुयाः थ्व पर्वयात मतया न्यकू जात्रा धाइगु खः । पाःफःगु त्वालय् मुनाः सुथसिया खुताः इलंनिसें सनिलया न्हय्ताः ईतक अर्थात १२घौ द्यःया नामय् धुपाँय्, नैवेद्य, चौमरि, मतयाः मरि, ह्यूदिवा, कपू, दक्षिणा, सिन्हः, स्वां, सिसाबुसा छायाः दिवंगतया नितिं शान्तिया कामना याय्गु हे थ्व पर्वया विशेषता खः ।
मतया जात्राय् गुलिसिनं मनोरञ्जनया नितिं ब्वति काइसा गुलिसिनं धाःसा अवसं च्वनाः नीसी यानाः लः छफुति हे मत्वंसे च्वनीपिं नं दइ । बौद्ध चैत्यपतिकं म्हदु दायाः परिक्रमा याइपिं नं दइ । सुं सुं धाःसा सुंनाप नं न्वमवाय्गु अवसं नं च्वनी । मतया जात्राय् मेय्या न्यकू पुयाः ज्यापुतसें बाँसुरी, ढोलक, मगःखिं थानाः भजन हाहां देय् परिक्रमा याइगु अतिकं न्ह्यइपुस्से च्वं । उकिसनं दथुइ दथुइ ल्यासे ल्याय्म्हतसें थीथीकथंया ख्वाःपाः पुयाः हास्यब्यंग्यया झाँकि क्यनीगु नं झन् हे न्ह्यइपुस्से च्वनी ।
लिच्छवि जुजु बालार्चनदेवया पालंनिसें दुगु मतयाः न्यकू जात्रा जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं हाकनं व्यवस्थितकथं न्ह्याकूगु खः धाइ । मतयाः जात्राय् न्यकू बाजनय् गुंगू ताजिया बाजं दइ । थ्व बाजंयात श्रृङ्गभेरी नं धाइ । थ्व गुंगू बाजनय् मू बाजं धाःबाजं खः । अलय् धिमय्, नाय्खिं, दम्वःखिं, मृदङ्ग, ढोलक, क्वंचाखिं, नगरा, ढ्यांग्रो, दःयो, मगःखिं, ज्वः नगरा, खंचरि, काशी बाजं, दक्षिण बाजं, खिं व डबडब डमरु खः । थ्व बाजंनापं पञ्चताल, पँय्ता, मेय्या चाःतूगु न्यकूयात विशेषकथं बांलाकाः न्यकू बाजं दय्कातइ । यलय् देय् चाःहिलाः हनीगु मतयाः न्यकू जात्राया बाजनय् पूर्व मेचीनिसें पश्चिम महाकालीतक प्रचलनय् दुगु दक्व बाजंया संयोजन दु धाइ ।
न्यकू जात्राबारे दुगु छगू आख्यानकथं सिंहकेतु जुजुया शासनकालय् शशीपतन नगरया लानि सुलक्षणा अतिकं धर्मकर्म याय्माःम्ह जुयाच्वन । जुजुं शिकार म्हिताः निर्दोषम्ह झंगः पन्छितय्गु हत्या याःगुलिं अथे याय्मते धकाः यक्व हे धाःगु जुयाच्वन । छन्हु कालगतिं निम्हेस्यां मृत्यु जुल । पशु हत्याया विपाकया कारणं जुजु छम्ह बर्मूया छेँय् मेय्या रुपय् व लानि व हे छेँय् बर्मूया म्ह्याय् रुपमतिया रुपय् जन्म जूवनी ।
छन्हु मेय् भीरं कुतुं वनाः सी । पूर्वजन्मया खँ लुमंकेगु शक्ति दुगु कारणं रुपमतिं सीम्ह मेय् थः भाःत धकाः थुइकाः मेय्या क्वँय् मुंकाः बौद्ध चैत्य निर्माण यानाः मेय्या न्यकूयात बाजं दय्काः बाजं पूगु जुयाच्वन । थ्व हे खँ व घटनाया लुमन्तिकथं हत्या हिंसाया विपाकपाखें बचय् जुइगु सन्देश बीत दँय्दसं थ्वकुन्हु यलय् न्यकू जात्रा व मतयाः पर्व हना वयाच्वंगु खः धाइ ।
