दोक्लाम विवाद : चीन–भुटान दथुइ भारत पंगः
– हिरण्यलाल श्रेष्ठ
चीनया तिब्बत स्वशासित क्षेत्रया दक्षिणी सीमा क्षेत्रय् व भुटानया पश्चिम सीमा क्षेत्रय् दोकलाम तःजाःगु समतल जमीन टार खः । दोकलामय् बांलाःगु चैत्य दु । दोकलाम पठारया पश्चिमपाखे चिनिया फौज च्वनाच्वंगु दु । दोकलामया पूर्वपाखे भुटानी फौजया ब्यारेक दु । सिक्किम व तिब्बत दथुइ वारपार यायेगु २७.१७.२२ उत्तर व ८८.५४.५० पूर्वस भञ्ज्याङ्ग ‘डोक ला’ दु । दोकलाम टार भुटान व चीन दथुइ सीमा विवाद दुगु थाय् खः ।
२४ कः भुटान व चीन दथुइ सीमा वार्ता जुयाः वैज्ञानिक रेखांकन यानाः ज्यंके, सीमा विवाद ज्यंके त्यंबलय् २०१६ स भारत भुटानयात पना बिल । उबलेया भुटानया प्रधानमन्त्री वाइ थिन्ले चीनया प्रधानमन्त्री क्यानकुमय् नापलाबलय् थिम्पुइ चीनया राजदूतावास चाय्केगु सम्भावनायात कायः खँ ल्हाःगु सीमा वाइ किन्लेया पार्टीयात भारतं पेट्रोल डिजेल भुटान वनीगु पनाः (छगूकथं नाकाबन्दी यानाः) आम निर्वाचनय् बुकल । सीमा स्वाःगु, संयुक्त राष्ट्र संघया सुरक्षा परिषद्या स्थायी सदस्य चीनलिसे भुटानयात स्वापू तय्के मबीगु, सीमा विवाद ज्यंके मबीगु व थुगुसी चीनं दोकलामय् लँ दय्केत्यन धकाः त्वहः तयाः भारतीय फौज वंगु महिनाय् दोकलाम दुने वनाः हस्तक्षेप यात । जुन २०१७ स अन हात पाइ जुल, अनलिं भारत व चीन दथुइ शब्द
युद्ध जुल । युद्ध मजुइमा धकाः सःतीपिं जःलाखःला जूगुलिं नेपाल, बङ्गलादेश, म्यान्मार देश चिन्तित जुइगु स्वाभाविक जुल ।
दोकलामं भारतीय फौज लिहां मवंतलय् वार्ता जुइफइ मखु, पहाडयात संकेफइ, चिनियाँ फौजयात संकेफइ मखु, भारतीय फौज लिहां मवन धाःसा १९६२या सीमा युद्धया इलय् थें लज्जास्पद लिच्वः वइधकाः चीनं भारतयात ख्याच्वः बिल । दोकलाम विवादया मू हुनिं चीन व भुटान दथुइ भारत पंगः जूगु, सीमावार्ता पनाब्यूगु, कुटनीतिक स्वापू तय्के मब्यूगु, दुतावास चाय्के मब्यूगु व सैनिक हस्तक्षेप यानाः भुटान चीनया स्वापू स्यंकेत स्वःगुलिं खः । यदि भारत पंगः मजुल धाःसा भुटान व चीनया दथुइ प्रत्यक्ष वार्ता जुल धाःसा नेपाल, लाओस, मंगोलियालिसे थें चीनया भुटानलिसे सीमा समस्या ज्यंकफइ । भविष्यय् दोकलाम जुकाः लँ चाय्काः भुटान ‘छगू पेटी छपु लँ’ (ओबिओर)य् दुहांवनाः चीनलिसे स्वापू तयाः सम्बृद्धिया लँपु ज्वनेफइ । उकियात पनेत हे भारतं दोकलामय् प्रभुत्ववादी–हस्तक्षेपकारी पलाः छ्यूगु खः ।
दच्छि थुखे भारतं चीनया दक्कलय् संवेदनशील विषय विखण्डनवादी तिब्बतीतय्त ल्ह्वनेगु ज्या यानाः वयाच्वन । दलाई लामायात विवादित थाय् अरुणाञ्चल यंकाः लसकुस यात । गोवाय् सम्मेलनय् शेरबहादुर देउवायात दलाई लामाया निर्वासित सरकारया प्रधानमन्त्री नापलाकाः नेपाः वचीन दथुइ दयाच्वंगु स्वापू स्यंकेगु षडयन्त्र भारतं यात । वयांलिपा वाचाय्काः उडिसाय् दलाई लामा निर्वासित सांसदतय्त नापं सःतूगु दक्षिण एसियाया सांसदतय् सम्मेलनय् नेपाल मवं, सारनाथय् दलाई लामायात मूपाहां दय्काः याःगु अन्तर्राष्ट्रिय बौद्ध सम्मेलनय् नं नेपालं बुद्धिमतापूर्वक ब्वति मकाल । तर भारतं चीन विरुद्ध ‘तिब्बत कार्ड’ म्हिता वयाच्वन ।
दलाई लामायात न्ह्याबलें प्रश्रय बिया वयाच्वंगु भारतं दोकलामय् चीन विरुद्ध भुटानयात छ्यलेत स्वल । छपु सामान्य वक्तब्य बाहेक भुटानं संयमपूर्वक न्वमावासे च्वन । स्वयं भारतीय अखवारतय्सं च्वल, दोकलाम घटनाय् चीनं भारतयात ख्याच्वः बियाः भारत–भुटान विशेष सम्बन्धय् परीक्षा याय्त स्वःगु खनेदु । सन् १९६२स ‘बहादुरीका साथ पीछे हट गया ।’ धकाः सीमा क्षेत्रं लिहां वय्माःम्ह भारतं उबलय् स्वयां अप्वः शक्तिशाली जुइधुंकूगु चीनलिसे सैन्यबलं ल्वाय्फइगु स्थिति मदु । संयुक्त राज्य अमेरिका, अष्ट्रेलिया व पश्चिमी देशं दोकलाम विवादयात कयाः भारत व चीनयात संयम या, वार्ता या, कुटनीतिक समाधानपाखे न्ह्यज्या धकाः अपील यात । भारतं आशा याःथें उपिं भारत पक्षय् मवन । भारतं छ नं लिहां हुँ, जि नं लिहां वने धकाः चीनयात धाल । चीनं जिमिगु भूमी दुहांवःम्ह भारतीय फौज लिहां मवंकं छुंकथंया खँ जुइफइ मखु धकाः भारतीय प्रस्ताव अस्वीकार यात ।
ब्रिक्स देय्तय् सुरक्षा सल्लाहकारतय् बेइजिङ्गय् वंगु वालय् जूगु सम्मेलनय् ब्वति काय्त भारत सरकारया सुरक्षा सल्लाहकार व भारत–चीन सीमा वार्ताया भारतीय पक्षया संयोजक अजित दोभाल चीन वन । थुगु विषयया चीनया जिम्मेवार याङ्ग जे यीयी लिसे नापलात । समूहगत कथं व्रिक्स देशया सल्लाहकारतय्सं राष्ट्रपति सीलिसे सामुहिककथं नापलात । तर भारतीय सेना दोकलामं लिहां मवंतलय् उगु विषयस छुं कथंया खँ ल्हाय् फइमखु धइगु अडानय् दृढ चीनं डोभालयात हिस्स यानाः लित छ्वयाहल । अगष्ट १ कुन्हु चिनियाँ जनमुक्ति सेनाया बुदिं व याकनं चिनिया कम्युनिष्ट पार्टीया महाधिवेशन न्ह्यःने वःगुलिं चीनं आन्तरिक व बाह्य कारणं भारतं दोकलामय् याःगु हस्तक्षेपयात चीनं सहयाइगु लक्षण मदु । भारतीय फौजयात लितछ्वयां तुं त्वःतीगु दृढता खनेदु । शरु भारतीय हस्तक्षेप बिना भुटानं चीनलिसे सीमावार्ता हाकनं न्ह्याकेत स्वलधाःसा लसकुस याइगु सम्भावना खनेदु ।
गनतक दोकलाम घटना व तनावं नेपालय् लाइगुु प्रभाव व नेपालं सय्केमाःगु लिच्वःया खँ दु, सन् १९६२या चीन–भारत सीमा विवाद इलय् नेपाल तटस्थ च्वंथें आः नं छुं नं पक्ष मकासे तटस्थ हे च्वनेमाः । सैन्य समाधान मखु, कुटनीतिककथं समस्या ज्यंकी । सन् १९५०या नेपाल भारत सन्धीकथं भारत–चीन सीमा युद्धय् नेपालं भारतयात साथ बीमाःगु तर बुद्धिमतापूर्वक नेपालं उगु सन्धियात हाचांगायाः ‘दोहंया ल्वापुइ साया मचा मकाय्मा ।’ धकाः तात्कालिन जुजु महेन्द्र तटस्थ च्वन । जिं उबलय्या मन्त्रीपरिषदया डा. तुलसी गिरीलिसे न्यनाबलय् चीनया परराष्ट्र व रक्षा मन्त्रीं सन् १९६२ अक्टोबरय् नेपालय् मेगु देश हमला यात धाःसा चीनं नेपालयात ग्वाहालि बी धकाः न्ववाःगु छाय् धकाः न्यनाबलय् छगू नेपाःया स्थिति बल्लाकेगु, मेगु चीन–भारत सीमा युद्ध जुइबलय् नेपाःया भूमी भारतीय फौज वय्के मबीगु धकाः कनादीगु जितः लुमं ।
चीनया उगु मनसाय् उबले पूवन । ५०० माइलं मयागु नेपाल धाथें तटस्थ च्वन व चीन व भारत निखेरं थुगु लागाय् क्षति मजुल । अमित नं फाइदा हे जुल । तर उबलय् सामारिक महत्वया नेपाःया कालापानीइ भारतीय सुरक्षाकःमि चीनया गतिविधि स्वय्गु धकाः दुहांवःगु थौंतक नं लिहां मवंनि । झन् लिपा नेपाःया सहमति बिना भारत व चीन नेपाःया लिपुलेक जुकाः तीर्थयात्री वय्वने व व्यापार याय्गु धकाः सम्झौता यात । किसि ल्वाःसां खतरा, किसि मतिना याःसां खति धइगु दसु कालापानी व लिपुलेकयात कयाः जूगु सम्झौता खनेदत । उकिं दोकलामया पाठ सीमा समस्या लहिना तय्मज्यू, सीमाना ज्यंकेमाः । त्रिबिन्दु स्वंगुलिं देशं वार्ता यानाः निर्धारित याय्माः । उकिं नेपाः, भारत व चीनया दथुइ पूर्व व पश्चिम सीमा त्रिबिन्दुयात कयाः अविलम्ब
खँ ल्हाय्माः । लिपुलेकयात कयाः भारत–चीन सम्झौता खारेज याकेमा । कालापानीं भारतीय सुरक्षाकःमि लित छ्वय्मा ।
दोकलाम विवादं यानाः चीनं नाथुला जुका कैलाश मानसरोबर वनीपिं तीर्थयात्रुतय्त पन । उपिं मध्ये आपालं नेपालगञ्ज वयाः सिमिकोटतक हवाइजहाजं, अनं हिल्सातक हेलिकप्टरं, अनं हिल्सा पुलपारी चीनया पर्यटन विभागपिन्सं मोटरपाखें कैलाश मानसरोवर यंकीगुलिं अन वनेत यात्रुतय् चाप नेपालय् अप्वःगु खनेदु । नेपालगञ्ज हिल्सा लँपु तब्याः दय्केमाःगु, हवाइ सेवा अप्वय्केमाःगु, हिल्साय् हेलिप्याड तःधं वय्वने जीक याय्माःगु खनेदु । नेपाःया पूर्वी सीमां वइपिं पर्यटक व व्यापारय् दोकलाम तनाव व गोर्खाल्याण्ड आन्दोलनं प्रतिकूल प्रभाव नेपालय् लाःगु खनेदु ।
दक्कलय् बांमलाइगु प्रभाव भारतं छ्यला वयाच्वंपिं गोर्खाली सेनायात दोकलामय् होमे याय्गु सम्भावना खः । द्वःछिं मल्याक भारतीय गोर्खालीत उगु लागा सतिक यंका तय्धुंकल धकाः ‘वीर गोर्खाली डट कम’य् न्ह्यथनातःगु दु । काश्मिरय् नं गोर्खाली सेना तःम्ह सीधुंकल । आः पूर्वपाखे नं गोर्खालीत सीगु स्थिति वल धाःसा दुर्भाग्यपूर्ण जुइ । उकिं चीनथें जाःगु नेपाःया जःलाखःला व सार्क देशतय् विरुद्ध गोर्खाली सेना छ्यले मज्यू धकाः नेपालं भारतयात धाय्माल । सार्क व बिम्स्टेक निगुलिंया नायःया ल्याखं नेपालं थुगु क्षेत्रया शान्ति, स्थिरताया नितिं युद्ध पनेत व वार्ता याकेत कुटनीतिक पहल याय्माः ।
