नेवाः धइपिं सु ? व थौंया समस्या – २
योगेन्द्रमान श्रेष्ठ
नेपाल खँग्वःया उत्पन्न :
“नेपाल” खँग्वःया उत्पन्नयात कयाः नं थीथी विद्वानतय्गु थीथी धापू खनेदु । पौराणिक ग्रन्थय् ‘ने’ धाःम्ह मुनिया नामं ‘नेपाल’ जूवन धइगु न्ह्यथनातःगु दुसा गुलिस्यां लः आपाः दुगु थाय् जूगुया हुनिं थथे नां जूगु धाइपिं दु । गुलिस्यां ‘उन’या छेँ धाइपिं नं दु । तर थ्व छुं प्रमाणया भलसाया खँ मखु । न्हापां ला हिन्दूतय् छगः आखःया (ने) नां थौंतक सुयां नं मदु । इतिहास शिरोमणी आचार्यजुया धापूयात हे विश्वास याय्बहःजू धाय्फु । वय्कःया धापूकथं जाति विशेष हे थ्व देशया नां “नेपाल” जूवंगु खः । आचार्यजुया हे लँपु लिनाः “नेपाल”या ब्याख्या यानादीम्ह कमलप्रकाश मल्लया धापुति हे आपालं तुजुक दु । वय्कःया धापूकथं नं सा, मेय् लहीम्ह मनू(जाति)यात ‘ङपा’ धाइगु व लिपा वनाः व हे देशया नां जुल । थ्व धापूकथं नं जाति विशेष हे थ्व देशया नां कायम जुल ।
लिच्छवी युग :
“लिच्छवी” धइपिं भारतया वैशाली राज्यया क्षत्रीयत खः । लिच्छवीया उल्लेख भगवान बुद्धया इलंनिसें हे जूगु खनेदु । नेपालया लिखित दस्तावेजया इतिहासाया शुरुवात नं लिच्छवीकालनिसें क्रमबद्धकथं शुरु जुल । ईशाया न्यागूगु शताब्दी जुजु मानदेवं पलिस्था याःगु चाँगुया ल्वहंपौ हे नेपाःया दकलय् न्हापांगु ल्वहंपौ धकाः झीसं नाला वयाच्वनागु दु । तर ‘नेपाल’ खँग्वः धाःसा टिस्टुङ्ग गामय् बसन्तदेवं तयाथकूगु ल्वहंपतिइ “स्वस्ति नेपालेभ्य” धकाः दकलय् न्हापां न्ह्यथनातःगु खः । बसन्तदेव धइम्ह स्वयम् मानदेवया छय् खः । अथे नेपाःगालं पिने ल्वहंपतिइ “नेपाल” धकाः न्ह्यथने धइगु नेपाः राज्यय् च्वंपिं फुकसितं थः झी फुक्कं नेपाःमि खः धकाः चेतना बीगु नितिं खः धकाः हनेबहःम्ह इतिहासकार धनबज्र बज्राचार्यजुया धापू खः । थुकथं लिच्छवीया शुरुया अवस्थानिसें अभिलेखय् नं थ्व देशया नां “नेपाल” धकाः न्ह्यथना वयाच्वंगु बांलाक्क सी दु ।
नेवाः जातिया खँ
नेवाः जाति हे “नेपार” खः, अले “नेपार” हे “नेपाल” खः धकाः झीसं अपालं थुइधुंसेली झीगु मनय् थ्व नं लुयावइ कि अय्सा “नेवाः” धइम्ह सु ले ? वया भाय् छु ले ? नेवाः जातियात आपाः विद्वानतय्सं मंगोलियन धाय्गु याःसा वं ल्हाइगु भाय्यात भोट–बर्मेली भाय्या परिवारनाप तयावःगु दु । तर थथे विद्वानतय्सं मंगोलियन व वं ल्हाइगु भाय्यात भोट–बर्मेली परिवारया दुने तयातःसां थौं ल्याखं थ्व खँ पूवंक हे लाःगु धाःसा मखय्धुंकल । शुरुया अवस्थाय् वय्कःपिन्सं धाःगु खय्फु । थौं वयाः नेपालभाषाय् संस्कृत खँग्वःत नं आपालं दुथ्याःगु खनेदु ।
लिच्छवीकालया आदेश, सनद व जनसाधारणं तइगु ल्वहंपौत फुक्कं हे संस्कृत हे खः । अथे हे मल्लकालया प्रारम्भिक अवस्थाय् शिलापत्रत संस्कृत हे खःसा लिपा वयाः “अथः नेपालभाषा, देश भाषा लिखते” धकाः संस्कृतया नापनापं नेपालभाषा नं न्ह्यथनेगु यात । थथे जुइगुया छुं अजू चायापूगु खँ मखु । शुरु अवस्थाया “नेपाल” न्ह्याबलें कायम जुयाच्वने मफुत । नेपाःया भूमि उर्बरा जूगुया हुनिं भारतं व्यापार याय्त वःपिं, थीथी हुनिं थःगु थासय् च्वनेमफूपिं भारतया आर्यत नं नेपाः दुहांवल । भगवान बुद्धया अन्तिम अवस्थापाखे थःगु देशय् सरक्षा मदुसेंलि शाक्यत, कोलियत नं नेपाः वल ।
उमिसं थःथःगु संस्कृति नं ज्वना वल । नेवाः दुहांवःपिं फुक्कं नेवाःया “नेवार” हे जुयावन । थनया हे संस्कृतिलिसे भ्यले पुनाः च्वन । छुं छुं थःम्हं ज्वनावःगु संस्कृति नं नापनापं न्ह्याकावं च्वन । थथे नेपाः दुहांवःपिं आयातित व्यक्तितय्सं थःगु धर्म ला नापं ज्वनावइगु स्वभाविक हे खः, तर उमिसं थनया मौलिक अजिमा धर्मयात नं आत्मसात यानाः काल । थुकिया प्रमाण धइगु झीसं परापूर्वकालनिसें पवित्र तीर्थकथं कयातयागु पशुपति देगः व स्वयम्भू खः । थ्व निगुलिं तीर्थस्थलय् अजिमायात तसकं हे हनाबना तयाः पलिस्था यानातःगु दु ।
पशुपतिया देगलय् ला धर्मया त्रिवेणी हे न्ह्याकावःगु दु धाःसां पाइमखु । पशुपति देगmया दक्षिणपाखे द्वारया तोरणय् पद्मपाणी “लोकश्वर”या पलिस्था यानातःगु दु धाःसा उत्तरपाखे “न्यतमरु” अजिमाया मूर्ति पलिस्था यानातःगु दु । अथे हे नेवाःतय्सं वैष्णव धर्म लिपातिनि आत्मसात याःगु खः धइगु नेवाः संस्कृतिइ दुथ्याःगु छतानिता नसाज्वलनं आःतक नं कनाच्वंगु दु । व नसाज्वलं विशेष यानाः “बजि” व “लाभा” खः । वैष्णव धर्मय् बजियात “जा”या रुपं काइगु खःसा पूजाआजाया नितिं छ्यलीमखु । लाभायात नं उकथं हे काइगु खः, तर नेवाःतय्सं “बजि” व “लाभा” शुभया ज्याखँय् जक मखु, मचाबू ब्यंकूसांनिसें सीधुंकाः न्हय्न्हुमां तक नं छ्यला हे च्वंगु दु । ला, न्या, ख्येँय्, लाभा, अय्लाः आवश्यकताकथं कयाच्वंगु “ख्येँय् सगं” नं थ्व हे खँ कनाच्वगु दु । “ख्येँ सगं”य् दुथ्याःगु खाद्यबस्तु हिन्दू व बौद्ध धर्मय् बर्जित खः ।
थुकथं नेवाःया संस्कृति नं कालान्तरय् वनाः समिश्रण संस्कृति जूवन । गोपाल राजवंशावलीकथं यदि “किरात”तय्सं शासन याःगु खःसा किरात बाहेक नेपाःया शासक जुयावंपिं लिच्छवी, थकू(हिमाञ्चल प्रदेशं वःपिं मल्ल), वैशालीं वःपिं मल्लत फुक्कं नेपालं पिने वःपिं खः । उकिं नेवाःतय्सं ल्हाइगु भाय् भोट बर्मेली परिवार खःसां फुक्कं नेवाः धाःसा “मंगोल” मखु, छाय्धाःसा थीथी शासकत नापं आपालं मनूत नेपाः वल, उपिं फुक्कं हे “नेवाः” जुल ।
