नेवाः समाचार दित नं नेवाःतय्त छाय् मस्याःगु ?
राजेन मानन्धर
स्वये मखंसां ब्वनातयागु दु झीसं —बौद्ध विद्वान धम्र्म आदित्य धर्माचार्यं १०४५ बछलाय् “बुद्धधर्म व नेपालभाषा” नांगु पत्रिका पिथन । वय्कः नेवाःभाय् जक मखु, खय्, हिन्दी व अंग्रेजी नं सःम्ह खइ । थौं पाय्छि ९५ दयेकाः झीसं न्यना ला, छाय् वय्कलं मेमेगु यक्व नाफा दइगु यक्वस्यां ब्वनीगु अले समाजय् प्रतिष्ठित जुइदइगु भाय् त्वःताः नेवाः भासं हे पत्रिका पिकात धकाः?
झीसं सः सुक्क, कलमया मसि फुक्क मांभासं पत्रकारिता यायेदयेमाः, भाषिक समानता माल, झीगु समाचार झीगु भासं ब्वने, न्यने वा स्वये दयेमाः धकाः हालावयाच्वनागु छाय्? छगू हे जक लिसः थन वइ, कि झीगु भाय् धइगु झी मां खः ।
तर थथे धाधां नं झीसं झीत हे झंगः लानाच्वनी, भाय् ल्हानां छु याये, लबः मदु, जागिर मदु, समाजय् इज्जत मदु धकाः । उकिं झी नेवाःत, अझ नेतृत्वया पगरि पुइन्ह्याःपिं नेवाःत न्ह्याबलें धलमल । उकिं नेवाःतय्गु भाषिक अधिकारया आन्दोलन तालय् मलानाच्वन । लखय् च्वयेथें जक जुयाच्वन ।
मेमेबलय् ला धायेमखु, तर ३०दँ हाकःगु पञ्चायती व्यवस्था मांभासं पत्रकारिता याइपिनिगु काल हे खत । धाथें अबलय् अथे सरकारया मययेक मययेक थःगु हे भासं छाय् पत्रिका पिकायेमाःगु जुइ? २२ सालय् रेडियो नेपालं समाचार लिकायेवं नेवाःतय् दथुइ लबु दन । त्वाःत्वालय् सरकारयात क्यनेत धकाः हे साहित्य सम्मेलन यानाः व हे नामय् सरकारया विरोध यात । गबलें ज्वंकेमाल, गबलें गल्लिं गल्लिं बिसिउँ वनेमाल, छाय्? दक्वं गोरखापत्र जुयाः सरकारया जयजयकार याःगुसा उलि कसा नयेम्वाःलीगु जुइ नि, मखुला? सम्मान व सरकारी पदवी नं दइगु जुइ ।
बहुदलीय धाःगु व्यवस्था वल, एफएमया लहर वल । न्हपा झिगू मिनेट नेवाः भासं नवाःगु न्यनेत आय्बुयाच्वंपिनि घौछि घौछि हे नेवाः समाचार, म्ये, बाखं इत्यादि न्यनेखन, फोनं थःगु सः थ्वयेकेखन । द्यांसां त्याःसां धकाः जागरुक नेवाःत नेवाःभासं हे ज्याझ्वः न्ह्याकेत अग्रसर जुल, छगू इतिहास दयेकल । अनं बुलुहुँ टिभीइ नं नेवाः भाय् तायेदत, नेवाः अनलाइनत चाल । झी दक्वं लय्ताल, मानौं झीत सलंसःदँ तक क्वत्यलातःगुया मुक्त जुयाः सासः ल्हायेखन ।
मांभासं पत्रकारिता याइपिन्त सरकारं खनेदयेक क्वत्यलेगु त्वःतेवं नेवाःत लगायत थी थी भाय्या मांभासं पत्रकारिता याइपिं संगठिन जुइ सयावल । उमिगु माग मुख्यतयाः निगू स्वंगू हे जुल — ततःधंगु मिडिया हाउसय् समानुपातिक प्रतिनिधि जुइमाःगु, अन मांभाय्या समाचारयात थाय् दये्माःगु अले. मांभासं पत्रकारिता याइपिन्त विशेष व्यवस्था दयेमाःगु । विशेष यानाः आदिवासी पत्रकार महासंघया थ्व मू मुद्दा जूगु खः ।
थ्व हे झ्वलय् विसंया २०७५ जेठ २ गते मातृभाषा पत्रकारिताया विकास यायेत १० बुँदे घोषणा पत्र जारी यानाः मातृभाषा (राष्ट्रभाषा) पत्रकारिता सम्मेलन याःगु न्ह्यथनेबह जू । अबलय् मातृभाषा पत्रकारिता राज्यया मिखाय् सकारात्मक संरक्षकत्व, प्रोत्साहन, प्राथमिकताया विषयवस्तु जुइमफुगु कारण परिपक्व, सुविधायुक्त, उर्वर व विकसित जुइमफूगु धकाः १० बुँदे घोषणा पत्र हे जारी याःगु नं यक्वसिया ल्वःमं मजूनि ।
अबलय् नेपाःयात समावेशी, सहभागितामूलक व लोकतान्त्रिक मूल्य मान्यताय् आधारित जातीय विविधतां जाःगु जीवन्त राष्ट्रया रूपय् न्ह्यःने यंकेत सञ्चार माध्यम पूर्ण समावेशी जुइमाः धाःपिं नेवाः पत्रकारत आः नं नेतृत्व पंक्तिइ हे दनि । अथे हे मांभासं पत्रकारिता यायेगु धइगु तःधंगु धकाः हे धर्मादित्य धर्माचार्यया बुदिंयात मातृभाषा पत्रकारिता दिवस धकाः हनेगु प्रचलन नं वल ।
अथे हे विसंया २०७५ पौष २९ गते सरकारं हे दयेकातःगु प्रेस काउन्सिलं नं भाषिक पत्रकारिता आचार संहिता धाः ज्याझ्वःयाःगु खः । खँ ततःधंगु जुल, तर यथार्थ झीगु न्ह्यःने वल ।
थुकथं मातृभाषा पत्रकाररिताया नामय् रयालि नं यात, अन्तरक्रिया वा भासन नं यात । तर मातृभाषा पत्रकारिता यथार्थय् लाज्या स्वयाः यक्व छुं हे जुइमखन ।
आः नं खनाच्वना — नेवाःभासं हे पत्रपत्रिका पिकानाच्वंपिन्सं थुकियात थ्व २१औं शतब्दीइ नं व हे मिशन पत्रकारिता थें हे प्वाथय् ल्वहमां त्ययेकाः ज्या यानाच्वनेमाःगु अवस्था दु । अले ततःधंगु कर्पोरेट प्रणालीं ज्या यायइगु मिडिया हाउसय् नं नेवाः भाय्या समाचार कक्ष दयेकेगु अवस्था दक्वथासय् मवःनि, वःथाय् तकं मिखाया धू जुयाः हे नेवाः पत्रकारतय्सं ज्या यानाच्वनेमाःगु अवस्था दु धइगु अनुभव यानाच्वंपिन्सं धयाच्वंगु दु । थुलि हे मखुला आखिरय् ९५दँया उपलब्धि?
उखें थुखें न्हयाक्व खँ ल्हाःसां थी थी कारणं नेपालभाषा पत्रकारिता स्थायी व व्यवसायिक जुइमफयाच्वंगु झी दक्वस्यां खनाच्वना । अथे हे एफएमय् व टिभीय् नेवाः ज्याझ्वःतय्गु नं अवस्था अथे हे खनेदु । थःगु हे स्टेशन चायेकूपिनिगु हबिगत नं झीसं सिउ । दक्वं परिपक्व जुल, तर नेवाः ज्याझ्वः छता धाःसा परिपक्व जुइमखन । कारण ःझीसं सिउ, नेवाःतय्के चेतना मवःनि, नेवाःभाय्या पत्रपत्रिका न्यानाः ब्वनेमाः, रेडियो न्यनेमाः, टिभी स्वयेमाः धइगु जागरण हयेत नेवाः नेतृत्व थौंया दिनय् नं सफल मदु ।
आः नकतिनिया हे जक खँय् वये । वंगु चैत्र १ गतेनिसें नेवाःतय्गु थःगु हे थें च्वंगु इमेज टेलिभिजनं बहनीया नेवाः समाचार क्वपालाबिल । थथे नेवाः ज्याझ्वःयात छगू इलय् छकः थाय् बिइगु लिपा क्वपालेगु यायेगु थ्व न्हापांगु अनुभव मखु । थी थी एफएमय् तयेगु लिकायेगु याना हे च्वंगु खःसा थ्व स्वयाः न्ह्यः नेपाल वन व सगरमाथा टिभिइ नं नेवाःभाय्या ज्याझ्व लिकाःगु घटना यक्व पुलां मखु ।
खयेत ला लिकाःगुया कारण आधिकारिक कथं व टेलिभिजनं बिउगु जानकारी मवःनि । तर थन नेवाः तय् दथुइ नाफा मजूगुलिं लिकाःगु धइगु ठम्याइ जुल । २२ सालय् नं रेडियो नेपालं नेवाःभाय्या समाचार घाटा जुयाः लिकाःगु मखु । सरकारी जुइमा वा निजी, सञ्चार माध्यमं नाफाघाटा स्वयेगु मखु, जनतायात सुसूचित यायेगु खः, नाफा यायेगुसा चाउचाउ दयेकःवंसां जिउ, क्यासिनो चायेकःवंसां जिउ ।
गज्याःगु ज्याझ्वलय् नाफा वा प्रायोजक दत अज्याःगु ज्याझ्वः जक बियाच्वनेगु जूसा व संचार गृह समाजया मिखां कुतुंवनी । जिकय् मिडिया दु धकाः थःगु बिजनेशया निंतिं सरकारलिसे बार्गेनिङ यायेत जक मिडिया लाकि समाजयात सत्यतथ्य बिइत नं ? अले जनतां गुगु समाचार वा ज्याझ्वः ब्वं, न्यं अथवा स्वः धइगु कमसेकम झीथाय् वैज्ञानिक सर्भेक्षण मजूनिगु अवस्थाय् मयःगु हे मस्वः धकाः धाये अःपु । सञ्चार गृहया नैतिक जिम्मेवारी दु ।
अथें सरकारं उलिमछि कर मिनाह, सुविधा अले सम्मान इत्यादि बियाच्वंगु मखु । थ्व खँ हरेक सञ्चार गृहं थुइकेमाः । इमेज टेलिभिजनप्रति जिगु धायेगु छुं मदु । थ्व खँ छगू संचार गृहया छगू समाचार ज्याझ्वः लिकाःगुयात कयाः मखु दक्व हे सञ्चार गृहं गज्याःगु नीति अवलम्बन यायेमाः धइगु सन्दर्भय् धायेमाःगु खँ खः ।
तर बिडम्बना । नेवाःत यक्व सःसिउ जुयाः ला वा भाषाप्रेम मदयाः खः, थुकियात मजुइमाःगु जुल धकाः दक्वस्यां मतायेकू । २२सालय् मनूत सतकय् हे कुहाँ वल तर थन धाःसा सामाजिक
सञ्जालय् तकं उघरिमय् हे नेवाःत विभाजित जुल — छथी लिकाये मजिउ धाइपिं दत, मेथी छाय् लिमकाइ, लिहे काइनि धकाः विद्वता क्यनीपिं नं खनेदत । यक्वस्या तर्क वल — नेवाःतय्सं हे मस्वः, नेवाःतय्सं न्हापा गबलें बांलाः मधाः, विज्ञापन मदु, साहु नेवाः जूसां म्यानेजर मखु इत्यादि । थन झीगु मांभाय् सञ्चार माध्यमय् स्थापित जुइमाः धइगु मू मुद्दा ध्याक्वय् लाःवन । क्वः यक्व चलाख जूगु खँ थें ताल ।
धाथें मांभाय्या महत्व धइगु छु? छाय् झीसं जुजु महिन्द्र मल्लयात लुमंका च्वना? सिद्धिदास, निष्ठानन्द, योगवीर, जगतसुन्दर व चित्तधर अले मेमेपिन्त हनाच्वना? लुमंला? छखे नेवाःभासं साहित्य सिर्जना धकाः मदु मदु ध्यबा तयाः सफू पिकयाच्वना, नेवाःभाय्या स्कुल चायेकाच्वना, नेवाःभासं पत्रिका पिकानाच्वना, मस्तय्त मां भाय् ल्हाकि धकाः न्वानाच्वना । मेखे नेवाःभासं सक्स्यां स्वयेगु, न्यनेगु दूगु छगू माध्यम ध्यनाबिलं नं संवेदनशिल जुइमफयाच्वन नेवाः समाज । धाथें नेवाःतय्गु लागि मां भाय् धइगु राजनीति यायेगु वा समाजय् इज्जत मुनेगु छगू बहाना जक ला?
यदि नेवाःभाय्या समाचार तयाः इमेज टेलिभिजनयात लबः मदुसा, नेवाःभासं चिनाखँ च्वयाः, सफू पिथनाः, मस्तय्त नेवाः स्कुलय् ब्वंकाः वा छेँय् नेवाः भासं खँ ल्हाकाया नं लबः मदु । लबः हे जक सकतां खःसा भांभाय् धकाः छाय् हालाच्वनेमाल? सुम्क खय् भाय् सयेकूसा, ल्हाःसा दहाल यज्ञनिधि थज्याःपिं झी खनाः तंमचाइगु जुइ, संविधानय् मांभाय्यात उचित थाय् मन्त धकाः सः मतःगु जूसा सरकारं नं भाषा आयोग दयेका मच्वनीगु जुइ ।
भाय्या नामय् बंगलादेशय् छाय् मनूत सित ? उकुन्हु तिनि छाय् अन्तर्राष्ट्रिय मातृभाषा दिवस हनागु झीसं ? आखिर भाषा थौं नं छाय् छपुचः नेवाः नेतातय्गु मुद्दा जक जुयाच्वन, जबकि दक्व धयाथें हे ल्याय्म्ह ल्यासेत खय् भाय् ल्हानाः हे व्यवसाय न्ह्याकी, अझ विदेशय् वनाः अनया हे भाय् ल्हानाः जीवन यापन याइ ।
कमसेकम आःला नेवाः पत्रकार संगठित जुइधंकूगु खः, भाषिक अधिकार व मातृभाषा पत्रकारिताया नामय् घौछि घौछि भासन यायेसःपिं पत्रकार नेतात दु झीथाय् । तर थज्याःगु छगू संगीन घडीइ व दक्व झ्वाता जुयाबिल, फगत छगू प्रेस विज्ञप्ति पितबिइगु बाहेक मेगु छुं यानाः नं थःगु अस्तित्व क्यने मफुत । दछि न्हयः मातृभाषा पत्रकरिताया नामय् पित बिउगु १० बुँदे घोषणा पत्र ला बागमतिइ चुइकाछ्वयेधुंकूगु लानाच्वन ।
अथे हे अले व हे इमेज बुखँय् थःगु ख्वाः वयेकाः, थःगु भासन न्यंकाः नेता जुयाजूपिं थी थी खलःपुचःया नायःत नं नेवाः समाचारया छगू बुलेटिन मवइगु जुइवं एपरेन्ट देथ (ज्यान बचेयायेत जनवरतय्सं याइगु सिइगुया अभिनय) क्यनाः फछ्या जुइकेगु कुतः यात ।
नेपालभाषा मंकाः खलः, नेवाः देय् दबू लगायत थुलिमछि भाषिक अधिकारया खँ ल्हाइगु संस्थात दु, नेवाः एकताया भासन याइपिं नेतात दु, तर छगू सञ्चार गृहं नेवाःभाय्या समाचार हे बन्द यात नं सुयातं मस्याः, सः छसः नं मतः, विरोधया ज्या ला काशी कलकत्ता का । थ्व संवेदनहिनताया कारण छु?
मखु, आः नेवाःभाय् नं मल्हायेनु, मस्तय्त नेवाः भाय् नं मस्यने नु, नेवाःभासं निगः प्यंगःआखः नं मच्वये नु, मस्तय्त नेवाःभाय् ल्हाकीगु स्कुलय् नं मछ्वयेनु अले नेवाः समाचार नं मस्वये नु । यसे गरे कसो होला ?
