न्ह्याइपूगु नखः मोहनि नखः
मुनीन्द्ररत्न वज्राचार्य
नेपाः देय्या सकल जातिं हनावयाच्वंगु राष्ट्रिय नखः मोेहनि नखः तसकं न्ह्याइपुगु व ताःहाकःगु नखः खः । थ्व नखः बिस्कं हे महत्वं जायाच्वंगु दु । ऐतिहासिककथं धाय् ला सांस्कृतिक पर्व धाय् ला राजनैतिक कारणं धाय् ला थ्वयात थीथी तर्कविर्तकं परिभाषित यानाच्वंगु दु । थ्व मोहनि नखःयात थीथी नामं थीथी कथं धाय्गु याना वयाच्वन ।
गुलिस्यां थ्वयात विजया दशमि, विजया दशंै धाय्गु याःसा गुलिस्यां दुर्गापूजा, भगवती पूजा, काली पूजा धया वयाच्वन । तर नेवाःतय्सं थ्वयात मोहनी हे धाय्गु याना वयाच्वंगु दु । थ्व विजया दशमियात ऐतिहासिककथं धाय्गु खःसा रामायणय् न्ह्यथनातःकथं रामया कलाः सीतायात हरण याना यंकूम्ह रावणयात हतालय् बुकाः स्याःगु दिंयात कयाः विजय याःगु लसताय् हंनाच्वंगु विजया दशमि धयातल ।
मेगु शिव पुराणकथं धाय्गु खःसा पार्वतीं दुर्गाया रुप कयाः महिषासूर दैत्ययात स्यानाब्यूगुकथं दुर्गायात लुमंकाः माने याइगु दुर्गापूजा धयाच्वन । थथे हे थ्वकुन्हु चुण्ड दैत्ययात स्यानाब्यूगुया कारणं हर्षोल्हास जुयाः थ्व दशैं पर्व कालीयात पूजा यानाः माने याःगु धयागु किम्बदन्ति नं दु । तर असत्ययात सत्यं त्याकूगु विजय महोत्सवकथं दानव वा राक्षस जाति परास्त याःगु कारणं शान्ति स्वस्तिया नितिं माने यानातःगु विजया दशमिया रुपय् हना वयाच्वंगु नं धाइ । खास यानाः मोहनि नखः धयागु दक्व मातृशक्तियात पूजा याय्गु खः ।
उकिं दुर्गा सप्तसतीकथं आश्विन कउलाथ्व पारुनिसें कउलाथ्व नवमितक छसिकथं गुम्ह दुर्गापिन्त पूजा याइ । व गुम्ह दुर्गापिं थुकथं दु । शैलीपुत्री, ब्रम्हचारिणी, चन्द्रघण्टा, कुष्माण्डा, स्कन्दमाता, कात्यायनी, कालरात्रि, महागौरी व सिद्धिदात्री खः । नेवाःतय् येँय् गुन्हुतक नवरथ वनेगु धकाः थीथी तीर्थय् म्वःल्हू वनीगु चलन दु ।
थबलय् गुंगू तीर्थकथं शंखरतीर्थ शंखमोल, निर्मलतीर्थ भचाखुसि, पूण्यतीर्थ गोकर्ण, कालमोचनतीर्थ त्रिपुरेश्वर, पञ्चनाली पचलि, मनोरथतीर्थ तोखा, आर्यघाट पशुपति, चिन्तामणितीर्थ टेकुदोभान, भवानीतीर्थ कंग व दशमि कुन्हु शान्ततीर्थ गुह्येश्वरीइ वनाः सिधय्की । थ्व झिन्हुतक थीथी नागराजयात लुमंकूसे व थीथी वस्तु व स्वां छाय्गु याइ ।
मोहनि नखः हनेगुलि थथःगु जातिया थःथःगु पहः दु । परापूर्वकालनिसें माथं नखःचखः हना वयाच्वंपिं नेवाः जाति मोहनियात थःगु हे परंम्पराकथं हना वयाच्वंगु दु । धर्मया खँय् नेवाःत शैव, हिन्दू व बौद्ध न्ह्याम्हं थजुइमा, थःपिनिगु धर्र्म, संस्कृति व संस्कारकथं मोहनियात उलि हे महत्व बियाः न्ह्याइपुक्क नखः हनाच्वंगु दु । नेवाः समाज ज्भतभचयनभलयगक समाज जूगुलिं थ्व जातिया संस्कृति तसकं तःजि ।
छाय्धाःसा न्ह्याग्गु नखःचखलय् थःथःगु जातिकथंया तजिलजियात क्यनेथें बाजागाजा, संगीत, तिसा वसः, हावभाव क्यनेगु यानाच्वनी । आश्विन शुक्ल पारुनिसें आश्विन पुन्हि झिंन्यान्हुतक हनीगु खःसां दशमितक झिन्हु थीथी ज्याझ्वः ज्वनाः तःजिक मोहनि हनी । थ्व झिन्हुया दिनय् नःलास्वनेगुनिसें शुरु जुयाः नवरात्री वनेगु, पचिमह्रः, फूलपाती, कूछि भ्वय्, स्याक्वत्याक्व व चालंयात विशेषकथं महत्व बियाः हनीगु याइ ।
मोहनि नख हनेगु झ्वलय् दकलय् न्हापां घटस्थापना अर्थात नःलास्वने कुन्हु थःपिनिगु छेँछखां सुचुपिचु यानाः नःलास्वनेगु याइ । नःला स्वनेत लिक्क लाःगु खुसिइ वनाः वा छेँय् हे म्वःल्हुयाः आगमय् कःनि तछ्व व छ्वया पुसा भ्यगतय् वा सलिखय्, बोताय् फि व पँचाय् नःलास्वां पीगु याइ । थ्वयात पूजा यानाः न्हिंन्हिं लः बियाः तसकं हिफाजत यानाः बांलाक्क नःलास्वांयात ह्वय्केगु याइ ।
हनुमानध्वाखाय् नं विधिवत बढाईं यानाः नःलास्वां कुमारी चोकया कोतय् पीगु याइ । थनंलि नेवाःतय् पचिमह्रः धकाः टेकु दोभान पचली भैरवयात पूजा यानाः अन तयातःगु क्वंचाय् पुज्याइ । थबलय् येँया क्वःनेपाखेया ज्यापुतय् काय्मस्तय्त पचलीइ वःलाः तय्गु धकाः छन्हु न्ह्यः तय् यंकी । नाय्, कपालीत नं थ्वकुन्हु थन विशेष पुजा याः वनेमाः ।
मोहनिया मेगु विशेषकथं हनीगु फूलपाती खः । थ्व सप्तमि कुन्हु गोरखांनिसें हःगु फूलपाती गुरुजुया पल्टनसहित विशिष्ट व्यक्तिपिनिगु सहभागिताय् जमःनिसें असं जुकाः हनुमानध्वाखा यंकाः स्वनी । अले तिनिख्यलय् नं सेनातय्सं लस्करं च्वनाः हर्षबढाईं व टोप न्याय्की । थ्व हर्षबढाईं स्वय्त तापाक गामंनिसें मनूत म्वःम्वः तिनिख्यलय् स्वःवइ ।
मोहनिया महाअष्तमि कुन्हु नेवाःतय् विशेषकथं कूछि भ्वय् धकाः छेँजःपिं फुक्क च्वनाः कुली कुछि बजि दानाः वाउँगु लप्तेय् हाकु मुस्या, पालु तयाः साक्क भ्वय् नय्गु याइ । थबलय् छक्वः सकलें दाजु किजापिं छथाय् मुनेगु याइ । अथे हे महाअष्तमि व महानवमिया शुद्ध चान्हय् कालरात्री धकाः विशेष पूजा यानाः सच्छिम्हं मयाकं मेय्यात कुमारी चुकय् गुह्यपूजा याना बलि बी ।
महानवमि पर्वयात नेवातय्सं स्याक्वत्याक्व धाय्गु याइ । थ्व नवमि कुन्हु सकल द्यःपिं पूजा याइ । थुकुन्हु दच्छिइ छक्वः जक चालीगु हनुमानध्वाखाय् च्वंगु तलेजु भवानीया दर्शन याः वनी । बलि बीमाःपिनि थःथःगु छेँय्, भगवती, दक्षिणकाली वा नासः द्यःयाथाय् वनाः मेय्, दुगुचा, भ्याय्चा, हेय्ँ, फै, ग्वंगःयात बलि बी । थःपिनिगु छेँय् दुगु सवारी साधन, मेशिन, ल्वाभलय् बलि बियाः हि म्हुकी । तर थ्व हिन्दूतय् बलि बीगु चलन अप्वः खनेदु ।
तर बौद्धमार्गीपिनि बलि बीगु म्होजक चलन दु । बरु प्राणी हिंसाया पलेसा बलिया नामं चबाँ धकाः हेँय् ख्येँय् तयाः पुज्याय्गु याइ । स्याय्गु पालेगु संस्कार थौंकन्हय् उलि ल्वःगु संस्कार मखय् धुंकल । तर धयां छु याय् ? मोहनि नखः हे लाया नखःथें जुयाच्वन । नखःया नां हे स्याक्वत्याक्व धयाच्वंगुलि धाइनापं थ्वकुन्हु दुर्गा कालीयात गुलि बलि बीफइ, उलि हे पूण्य लाइ धाय्गु याः । व हे बाहाँ स्यानागुया थीथी अङ्ग बहनिइ भ्वय् नयाः सीकाभू काय्गु याइ । थुथाय् मनूतय् प्राणी हिंसापाखे भचा लिचिला वःगु खनेदु । बलि बी हे माः धयागु करकाप याना मच्वने धुंकल ।
मोहनिया दशमि कुन्हुयात विजया दशमि धाइ । थ्वकुन्हु मू दिं खः । नेवाःतय् चालं धाइ । थ्वकुन्हु छेँय् छेँय्च्वंपिं सकल द्यःपिं पूजा याइ । नेवाःतय् विशेषकथं थीथी द्यःपिन्त आराधना याना पूजा याइ । थीथी जातिपिनि न्ह्यथु कुन्हु स्वनातःगु सफू, ज्याभः, हलंज्वलं पुज्याना क्वकाय्गु याइ । सकल छेँजःपिं बाबांलाःगु वसतं पुनाः झःझः धाय्काः थकालिपाखें जाकि अबिरं वालातःगु ह्याउँगु सिन्हः, फयातःगु मोहनि सिन्हः तिनाः नःलास्वां छुनाः ह्याउँगु व तुयुगु कोखा क्वखानाः झःझः धाय्की ।.
मोहनि फयाः पूज्या्यगु धयागु शक्तिया साधना हे खः । द्यःथाय् च्याकातःगु तंत्रमंत्र साधना यानागु तेजस्वरुप मतया मिज्वालां सलिखय् च्वंगु हाकः मोहनिया स्वरुप खः । थ्व मोहनि तीवं थःपिन्त स्वास्थ्य लाभ व आत्म रक्षा जुइ धयागु संस्कार दु । उकिं मोहनिया मोहनि तसकं विशेषता दुगु जुल ।
मोहनिया मेगु छगू विशेषता मिजंतय्सं स्वनातःगु खड्ग लःल्हाना कयाः गुलिस्यां छँेय् छेँय् भुइफसि, तु, पालु पालाः पिखालखुइ वाय् यंकी । येँ, यल, ख्वप, भ्वँत, किपू आदि थाय्थासय् खड्गजात्रा धकाः पायाः वय्गु नं याइ । येँया तेबाहाः पायाः, वँतु पायाः, क्वहिति पायाः, यतखा पायाः, न्यत पायाः, किलाघः पायाः, महाबू पायाः, थँबही पायाः पिहां वइ । आपाः थासय् ज्यापु जातितय्सं ब्वति काइ ।
महाबुइ तबःत नं पायाः वइ । असं पायाः धकाः तुलाधरत पिहां वइ । तर असं व वँतु इलाकाया चालं कन्हय् कुन्हु जक याय्गु चलन दु । असनय् पायाः वइबलय् मचांनिसें न्ह्यःने वइ । चालंनिसें छेँखापतिकं नखत्या ब्वनाः म्ह्याय्मस्त, भिनामस्त इष्टमित्र सःताः मोहनिया नखत्या ब्वनी । राष्ट्रिय नखःकथं हनाच्वंगु थ्व मोहनि झ्वलय् विजया दशमि कुन्हु राष्ट्राध्यक्ष व गण्यमान्यपाखें टिका ग्रहण याइ । कोजाग्रत अर्थात पुन्हि कुन्हुतक उखेथुखे नखत्या वनीगुली व्यस्त जुयाच्वनी । छेँय् पिनातःगु नःलास्वना कोजाग्रत कुन्हु बिसर्जन याय् यंकल कि मोहनि नखः नं क्वचाइ ।
मोहनि हिन्दूतय्गु तःजिगु नखः धाःसां बौद्धत नं धार्मिक सहिष्णुता व आस्था तयाः उलि हे हना वयाच्वंगु दु । थुगु नखः हनेत सरकारं छवाःतक ज्याकू हे बन्द यानाः बिदा बियातःगु दु । अझ कर्मचारीतय्त लच्छिया पेश्किकथं तलब नं बी । स्कूल कलेज ला बाःछि तक हे बिदा बी । दशैं माने याःवनेगु धकाः स्वनिगः दुने वयाच्वंपि फुक्क प्रवासीत थःथःगु गामय् लिहां वनी । थुबलय् स्वनिगलय् हुलमूल मदयाः शान्त वातावरण जुयाच्वनी ।
मोहनिया लसताय् स्वनिगलय् भुतुमालि ब्वय्केगु चलन दु । थुथाय् थीथी लकसं थौंकन्हय् मनूतय्सं भुतुमालि ब्वय्केगु याना महल । बरु थाय्थासय् हुसुलुं तयाः हुसुलुं पुइगु याना हल । मोहनिया लसताय् मालश्री लसय् म्ये हालेगु चलन दु, थ्व नं हाःपिं मन्त । मोहनि नखः छेँजःपिं नापलाय्गु नखः खः धाःसां पाइमखु । तापालय् वनाच्वंपि जूसां मोहनिया इलय् न्ह्याइपुकेत देशविदेशं, गांगामं बिदा कयाः थःपिनिगु छेँ वय्गु याइ ।
उकिं थ्व मोहनि नखः पारिवारिक जमघट, समानता, स्वतंन्त्रता, भातृत्व व एकताया भावनां बिलिबिलि जायाच्वंगु नखः खः । तर अपशोच आपालं ल्याय्म्ह ल्यासेत व छेँजःपिं लजगाःया नितिं विदेशय् ज्या याः वनेमाःगु व आपालं मनूतय् सन्तानत अध्ययन याः वनाच्वंगु व विदेशय् पलायनया कारणं न्हापाथें थ्व नखःया चहक खने मदु । हाकनं छथ्व मनूत धर्म परिवर्तन यानाः जूगुलिं थुमिसं मोहनि नखः हनेगु त्वःतल ।
गुलिं बौद्धत हिंसाया कुकर्म याय् मज्यू धकाः मोहनि माने मयाःपिं नं दु । आर्थिक अवस्थाया कारणं नखचखः हने मफया वना नं च्वंगु दु । तर न्ह्याग्गुसां दच्छिइ छक्वः वइगु राष्ट्रिय पर्व मोहनियात दुथें फुथें न्ह्याइपुक्क हनाः थःपिनिगु संस्कृति ल्यंका वया हे च्वन ।
