पहिचान व आन्तरिक एकता
उपेश महर्जन
हिचानविनाया संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपालय् लागू जूगु दु । तर सीमांकन व नामांकन मदुगु ७गू प्रदेशसहितया न्हूगु संविधान व्यवहारिककथं अभ्यासय् दुसा नं प्रदेश ६ बाहेक मेगु प्रदेशया नां निश्चित जूगु मदुनि । हलिमय् न्हूगु आन्दोलनकथं स्थापित जुजं वयाच्वंगु पहिचानया मुद्दा व पहिचानय् आधारित संघीयता नेपालय् फरक ढंगं न्ह्यानाच्वंगु अवस्था दु ।
एकात्मक राज्य जूसें नेपालय् दुगु थीथी आदिवासी जनजाति, भाषा, संस्कृति, क्षेत्रया पहिचान स्थापित याय्त थीथी इलय् आन्दोलन जूगु खः । प्रजातत्त्रया पलिस्थाया नापनापं बहस व आन्दोलनय् वःगु पहिचानया मुद्दा जनयुद्ध न्ह्याकूगु नेकपा माओवादीं नं ल्हाः तय्वं “राष्ट्रिय बहस” कथं न्ह्यःने वःगु खः । थःगु आन्दोलनयात स्थापित याय्त व फुक्क उत्पीडित जातजातिया समर्थन काय्त व्यवहारिककथं हे पहिचानसहितया स्वायत्त प्रदेशयात स्थापित यासें समानान्तर सरकार न्ह्याकूगु अवस्था खः ।
सरकार व माओवादी दथुइ जूगु विस्तृत शान्ति सम्झौतां नं लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपालय् फुक्क जातिया अपनत्व जुइकथं समानुपातिक समावेशीया सिद्धान्तय् राज्य पुनःसंरचना याय्गु प्रत्याभूत याःगु खः । तर संघीयताया मोडलयात किचलय् लाकाः अन्तरिम संविधान हःगु धासें आदिवासी जनजाति नापं मधेसी मोर्चां विरोध याय्धुंकाः मधेसी मोर्चा व जनजाति मोर्चालिसे अलग्ग अलग्ग हे सहमति जुल ।
छसिकथं संघीयता तन व पहिचान दुगु संघीयता स्पष्टकथं राज्य पुनःसंरचनाय् प्राथमिकता बीगु सहमतिकथं न्हापांगु संविधानसभाया राज्य पुनःसंरचना उप–समितिं पहिचानया न्यागू व सामथ्र्यया प्यंगू आधार दय्काः १४गू पहिचानय् आधारित राज्ययात मूर्त रुप बिल । अथे हे अधिकार सम्पन्न राज्य पुनःसंरचना आयोगया बहुमत पक्षं १०गू भूगोल व छगू गैर भूगोलय् आधारित पहिचानसहितया राज्य व अल्पमत पक्षं सामथ्र्ययात आधार दय्काः नां मदुगु ६गू प्रदेश सार्वजनिक यात । तर पहिचान वा सामथ्र्यय् पुनःसंरचना याय्गु विषयस माओवादी, जनजाति व मधेसी मोर्चात छखे व नेपाली कांग्रेस, नेकपा एमालेलिसें पार्टी दथुइ सहमति जुइ मफय्वं न्हापांगु संविधानसभा विघटन जुल ।
निक्वःगु संविधानसभाय् माओवादी पार्टी तज्याःगु अवस्था, मधेसी मोर्चा व पार्टीत तज्याःगु अवस्थाय् पहिचान पक्षधरया भोट इंगु अवस्थाय् नेपाली कांग्रेस व एमालेया स्पष्ट बहुमत वःगुलिं पहिचानय् आधारित संघीयताया बहस तनावन । माओवादी, मधेसी व जनजातितय्गु थुगु मुद्दायात कयाः न्हापाथें सः ल्ह्वने मफुत । जनयुद्ध व जनआन्दोलनया उपलब्धित संस्थागत याय्गु नामय् पहिचान व पहिचान दुगु संघीयता किचलय् लाःवन ।
नेकपा एमाले व माओवादीया मोर्चाबन्दी व पार्टी एकता जुइगु चर्चाया नापनापं पहिचानय् आधारित संघीयता मदुगु अवस्थाय् राज्यया नांपाखे पहिचान बीफइ । प्रदेश ६ बाहेक मेमेगु प्रदेशया नां गुकथं तय्गु धइगु विषयस सत्तापक्षीय दलत व प्रतिपक्षी दलतय्गु थःथःगु हे मत दु । तर अन्तर्राष्ट्रिय स्तरय् प्रचलित नियमयात नाला काय्गु खःसा संघीय राज्यत जातीय पहिचान (एकल वा बहुल) व प्रशासनिक (सामथ्र्य) ल्याखं तय्गु चलन दु ।
संघीयता धइगु ‘सेल्फ व सेयर रुल्ड’ खः, अर्थात प्रदेश व केन्द्र दथुइ मिलिजुली सरकार दय्केगु धइगु खः । प्रदेशय् स्वायत्त व केन्द्रय् इनाः सरकार न्ह्याकेगु धइगु अर्थय् संघीयता विश्वब्यापी जुया वयाच्वंगु दु । केन्द्रीकृत एकात्मक राज्य व्यवस्था (संवैधानिक राजतन्त्र वा गणतन्त्रं) उगु देशय् दुगु थीथी जातीय, भाषिक, संस्कृति व धर्मयात स्वतन्त्रतापूर्वक थःम्हेस्यां थःत शासन याके बीगु उच्चतम राज्यव्यवस्था संघीयता खः । प्रदेश राज्यया नांया नितिं ऐतिहासिक पृष्ठभूमि, मौलिक भाषा, जाति, धर्म , संस्कृति व घना बसोबास दुगु जुइमाः ।
संघीयता मदुगु एकात्मक राज्यव्यवस्था दुगु देशय् छुं न छुंकथंया पहिचानसहितया स्वायत्तता राज्यत अस्तित्वयु दु । हलिमय् सच्छिस्वयां अप्वः पहिचानय् आधारित स्वायत्त प्रदेशत क्रियाशील जुयाच्वंगु दु । एकात्मक राज्यय् पहिचानसहितया स्वायत्त राज्यत दुगु तर संघीय राज्यय् मदुगु विडम्बना खः । स्वायत्तता खँ ल्हाय्बलय् आत्मनिर्णयया अधिकार खँ वइगु स्वभाविक खः । तर नेपाःया आःया सन्दर्भय् स्वायत्तताया खँ ला मदुगु हे जुल, आत्मनिर्णयया अधिकारया प्रत्याभूतिया मुद्दा न त संविधानय् न्ह्यथनातःगु दु, न पिने बौद्धिक जमातं थुकियात ल्ह्वंगु दु ।
गन बहुजाति, बहुभाषा, बहुसंस्कृति व बहुक्षेत्रीयता दुगु देशय् एकात्मकता दुने स्वायत्त प्रदेशत वा संघीयता दुने पहिचानय् आधारित प्रदेशया जन्म जूगु खः । विश्वया २९गू देशय् पहिचानलिसेंया प्रशासनिक संघीयता अर्थात पहिचान व सामथ्र्यया आधारय् अधिकार इना याःगु खः । उकी मध्ये थ्यंमथ्यं १४गू देशं स्पष्टकथं पहिचान व क्षेत्रीय राज्ययात स्वायत्तता ब्यूगु दु । १४गू देशमध्ये विशुद्ध ४गू देश जक जातीय पहिचानया आधारय् विभाजित जुयाच्वंगु दु ।
मेमेगु देशय् छगू जाति छगू पहिचान बियातःगु दुसा थुगु पहिचानय् आधारित संघीय देशय् मूकथं स्वंगू प्यंगू बहुसंख्यक जाति दुसा नं माःकथं विकासया नितिं निगू दर्जनस्वयां अप्वः राज्यत दय्कातःगु दु । यूरोपेली देय्त स्वीट्जरल्याण्ड, बेल्जियम व बोस्निया हर्जगोविना व पूर्वी अफ्रिकी देश इथियोपियाय् थीथी जातिया नितिं जातीय पहिचानयया आधारय् राज्यत दय्कातःगु दु । स्वीट्जरल्याण्ड व इथियोपिया भूपरिवेष्ठित देश खः ।
बेल्जियमय् जातीय पहिचान व भाषिक पहिचान यानाः निथी स्वायत्तता बियातःगु दु । भौगोलिक व गैरभौगोलिककथं अनया संघीय इकाइत दु । डच भाषी व फ्रेञ्चभाषीतय्गु बहुलता दुगु देश बेल्जियमय् छगू प्रतिशतस्वयां म्हो न्ववाइगु जर्मन भाषीपिनिगु गैरभौगोलिक राज्य पलिस्था यानातःगु दु ।
थ्व बाहेक मेमेगु देशयात दुवाला स्वय्गु खःसा नेपालय् पहिचानय् आधारित संघीयतायात हाकनं जागृत याय्फइ । आः हे नं उगु विषयस संसदय् संविधानया समीक्षा यानाः पुनःलेखन याय् मज्यूगु अवस्थाय् अधिकार मदुसां नं ६गू प्रदेशयात पूवंक हे पहिचान बी फइ ।
पहिचानं फुक्क जातियात थःगु देशया अपनत्व याकी । संघीयतां बाह्य राष्ट्रियतायात क्वातुकी हे, पहिचानं फुक्क जातिया अपनत्व याकीगु जूगुलिं आन्तरिक राष्ट्रियता अर्थात एकतायात
बल्लाकी । थ्यंमथ्यं २३८दँतक उत्पीडनय् लाःसा नं जातीय व धार्मिक सहिष्णुता दुगु नेपालय् इतिहास दुगु, बहुसंख्या, च्वनाच्वंगु भूगोल, संस्कृति व भाषा दुगु जातिया नामय् प्रदेशया नां तय्फइ ।
राज्य पुनःसंरचना उपसमिति आयोगं न्हापा तयातःगु नां वा माओवादी, एमाले, संघीय समाजवादी फोरम, थीथी समाजशास्त्री, मानवशास्त्री वा राजनीतिशास्त्री÷राजनीतिज्ञपिन्सं सार्वजनिक याःगु नामय् सहलह याय्फु । थुकथं स्वय्बलय् प्रदेश १यात किराँत वा लिम्बुवान–खम्बुवान, प्रदेश २यात मधेस प्रदेश वा मिथिला–भोजपुरा प्रदेश धायफइ ।
अथे हे प्रदेश ३यात नेवाः ताम्सालिङ्ग प्रदेश वा नेपालमण्डल, प्रदेश ४यात तमुवान, प्रदेश ५यात मगरात–थरुहट व प्रदेश ७यात महाकाली प्रदेश वा खसान प्रदेश नामाकरण याय् मज्यूगु आधार मदु । पहिचानय् आधारित संघीय राज्यया नां जुइगु आधार आः तत्काल मदुगु अवस्थाय् पहिचानया आन्दोलनयात स्थापित याय्त प्रदशया नांयात पहिचान बीफइ ।
(च्वमि समाजशास्त्रय् एमफिल यानादीम्ह खः ।)
