मंकाः संघर्ष बिना अधिकार काय् फइमखु
–डि.आर खड्गी
रोम शहर मिं नयाच्वंबलय् रोमया जुजु बाँसुरी पुयाच्वन धाःगु बाखं न्यनातयागु दु । शहर मिं नयाः ध्वस्त जुइधुंकाः तिनि बाँसुरीया धुन बन्द जुल । रोमया जुजुंथें नेवाःत नं भाषा व संस्कृति म्वाका तय्माः धकाः मस्ती जुयाः मेगु छुं हे बिचाः मयासें लट्ठ जुयाच्वंगु खनेदु । अथे धइगु नेवाःतय्सं राजनीतिककथं चेतनशील जुइगु कुतः यानाच्वंगु खनेमदु । जब राजनीतिककथं चेतनशील जुइ, अलय् जक झीगु स्थिति छु जुयाच्वंगु दु ? झी गन लानाच्वंगु दु ? झी गन वनेमाःगु खः ? धइगु थःम्हं सीके फइ ।
गुलि गुलि भाषा व संस्कृति म्वाकातय्माः धकाः मस्त जुयाच्वनी, उलि हे नेवाःतय्गु अवस्था नं स्यना वनाच्वंगु दु । जब आर्थिककथं कमजोर जुयावनी, वास्तविक राजनीतियात थुइके फइमखु, अवश्य नं जाति विस्थापित जुइत बाध्य जुइमाली । नेवाःतय्गु अवस्था नं अथे हे जुयाच्वंगु दु । आर्थिक व राजनीतिक अवस्थाया बांलाक्क थुइके मफूगु हुनिं नेवाःत झन्झन् विस्थापित जुजुं वनेमाल । खस बर्मू व मधेसीपाखें स्वनिगःया जग्गा जमीन कब्जा यानाः नेवाःतय्त विस्थापित याय्गु रणनीति म्हिताच्वंगु दु । नेवाःतय्सं धाःसा थःगु छेँ बुँ मिया वनाच्वंगु दुसा थ्वया नापनापं छेँय् बालं तयाः जीवन हनाच्वंगु दु । कारण नेवाःतय्गु लजगा धमाधम गैर नेवाःतय्सं लाका यंकूगुलिं खः ।
वि.सं. २०४० साल न्ह्यःतक नेवाःतय्गु ल्हातय् ब्यापार, उद्योग व सरकारी नोकरी अप्वः दुगु खः । उकिं उगु इलय् नेवाःतय्गु अवस्था बांमलाः मजू ।जब २०४६ सालय् जनआन्दोलन ताःलाय् धुंकाः नेवाःतय्गु अवस्था स्यनावंगु खनेदु । यदि २०४६ सालया आन्दोलनया नेतृत्व याःम्ह नेवाः गणेशमान सिंहं सत्ताय् च्वनाः नेवाःतय्गु अस्तित्व रक्षा व आर्थिक अवस्था सुधार याय्गुपाखे ध्यान बियावंगु जूसा नेवाःतय्गु अवस्था मस्यनीगु जुइ ।
गणेशमान सिंह व इलय् खस बर्मूतय्गु मनोविज्ञानयात बांलाक्क थुइके मफुत । खस बर्मूतय्गु उद्देश्य राजनीतिया नामं देशया सम्पत्ति स्वाहा याय्गु खः धकाः सीके मफुत । खस बर्मूत अति स्वार्थी, जातिवादी धकाः सीके मफुत । गणेशमान अति सिधासाधा जुयाः खस बर्मूतय्त विश्वास यात ।खस बर्मूतय्सं नं सिद्धान्तया राजनीति यानाः न्हूगु भिजन ज्वनाः देस विकास याइ ला धकाः अति विश्वास याय्गु ज्या यात।
जब खस बर्मूतय्गु ल्हातय् सत्ता वल, उमिसं थःगु जाति बाहेक मेगु जातियात वास्ता मयात । उमिसं खस बर्मूतय्त फुक्क सरकारी ज्याकुथी मौक बियाः नेवाः तय्त ‘बाइबाइ’ यात।अझ ला साधारण पदय् च्वंपिं गैर खस कर्मचारीतय्त तक नं चीकाः फुक्क क्षेत्रय् कब्जा यायां वन ।
स्वनिगलय् वयाः शासन यानाच्वंपिं मल्ल शासक, शाह खलक व राणाया इलंनिसें नेवाःतय्सं भाषा, धर्म व संस्कृति रक्षाया नितिं आन्दोलन याःगु खः । राणा व शाहतय्सं नं नेवाःतय्त तसकं शोषण व दमन याःगुलिं नं नेवाःतय्गु अवस्था खराब जुया वनाच्वंगु खः । व इलय् नेवाः न्ह्यलुवातय्सं नेवाःतय्त सशक्त ढंगं छप्पँ यानाः आन्दोलनय् क्वकाय् मफूगलिं शासक वर्गं याउँक हे दमन यात । नेवाः न्ह्यलुवातय्सं ईकथं राजनीति व रणनीतिइ ह्यूपाः हय्माःगु खः ।
न्हापां राणा व शाहया पालय् भाषा, धर्म व संस्कृति रक्षाया नितिं जक आन्दोलन याय्गु पाय्छि खने दयाच्वंगु खः । छाय्धाःसा व इलय् गैर नेवाःतय्गु उपस्थिति स्वनिगलय् तसकं हे म्हो जक खनेदुगुलिं खः । थ्व हे हुनिं यानाः स्वनिगःया आपालं उद्योग, ब्यापार व सरकारी नोकरी नेवाःतय्गु ल्हातय् लानाच्वंगु खःसा नेवाःतय्गु अवस्था उलि स्यंगु खनेमदु । तर २०४६ सालया जनआन्दोलन लिपा खस बर्मूतय्सं स्वनिगलय् स्थानीयबासीतय्त अल्पमतय् लाका वनेगु ल्याखं राजनीति याःगु खनेदुसा स्वनिगलय् नेवाःतय्सं यानाच्वंगु लजगाः व सरकारी नोकरीइ थःपिनिगु लागा विस्तार यायां वंगु खनेदु ।
झीसं खनाच्वनागु दु कि निगू शक्ति खस बर्मू व मधेसीत राजनीतिककथं राज्यया सुविधाय् मोजमस्ती यानाच्वंगु दु । खस बर्मूतय्सं थःगु पूख्र्यौली ज्या ‘पण्डित्याईं’ याय्गु त्वःताः राजनीतिक पण्डित जुयाः थःगु ल्हातय् लाकल पार्टीयात । अथे हे मधेसीत भारतं नियोजितकथं नेपाः छ्वयाः राजनीतिक याकाः ई वल कि तराईया भूभागु अलग्ग याकेगु ल्याखं राजनीति यानाच्वंपिं जातित खः ।
बास्तवय् थौंया आधुनिक य्ग धइगु हे विज्ञान व प्रविधिया ई खः । उकिं न्ह्याग्गु जाति सत्ताय् वंसां नं मेमगु जातियात पक्षपात याइगु ई मखु । कारण हरेक नागरिक थःगु क्षमता, योग्यता व भिजन ज्वनाः देस विकास याय्गु ह्वःताः बीमाःगु खः । तर नेपालय् अथे मजूसे छगू जाति अर्थात खस बर्मूतय्सं आदिवासी जनजातितय्त शासन यानाच्वन । शासन यानाच्वंगु जाति देस विकास याय्त मस्वःगु जक मखु, देसया सम्पत्ति स्वाहा याय्गुकथं राजनीति यानाच्वंगु दु । धाथें खस बर्मू व मधेसी निगू जातिं जक शासन यानाच्वन धाःसा देशया आदिवासी नेवाःतय्गु अवस्था अति नाजुक अवस्थाय् लाइगु स्वभाविक खः ।
वया नापनापं देसयात हे कुचा याइमखु धाय्मफु । अथे जूगुलिं आदिवासी जनजाति व नेवाःत राजनीतिककथं सचेत जुयाः थःगु अधिकारया नितिं संघर्ष याय्माःगु अति आवश्यक जुइधुंकल । नेवाःत व मेमेगु आदिवासी जनजातित छप्पँ जुइमफूगु छता कारण मध्ये थ्व नं खः कि खालि भाषा, धर्म व संस्कृतियात जक बः बियाः राजनीतिक अधिकार ल्वःमंकाच्वंगुलिं खः । यदि राजनीतिककथं सचेत जुइफूगु जूसा अवश्य नं फुक्क छधी छप्पँ जुयाः राज्यया सुविधा व अधिकार प्राप्तिया नितिं न्ह्यज्याइगु खः ।
यदि नेपाःया राजनीतियात गहिराइलय् वनाः अध्ययना याना स्वलधाःसा नोवःत पीडित जुयाच्वनेमाःगु निगू कारण खनेदु । छगू ला शासक वर्गपाखें पीडित जुयाच्वनेमाःगु ला अवश्य नं खत, मेगु कारण नेवाः नेतातय्गु नं कमि कमजोरी खनेदु । अथे धइगु शासकवर्गया नीति हे जुल स्वनिगःवासीतय्त अधिकारहीन यानाः दुःख बीगु । मेगु नेवाः नेतातय्सं नं शासकवर्गया कुनीतियात सशक्त ढंगं विरोध याना वनेमाःगु खः, तर अथे मजुयाच्वंगुलिं नेवाःत झन्झन् पीगि जुजुं वनाच्वंगु खः।
