२०८० चैत्र १६, शुक्रबार

मन अलमल, ज्ञान ढलमल, स्वन्ति खलबल

प्रा. सुवर्ण शाक्य

स्वन्ति नखः नवाःतय् थःगु हे पनया नखः खः । थ्व नखतय् धन जन कर्मविधि फुक्कं दुथ्यानाच्वंगु दु । थुकिं जन्म व मृत्युनाप नं तप्यंक स्वापू तयाच्वंगु दु । थ्व नेवाःतय् स्वन्हु तिथिया नखः खः । स्वन्हु तिथिया नेवाःपनं उच्चारण याय्बलय् ‘स्वन्ति’ जूवंगु खः । ‘स्वन्ति’ धकाः स्वन्हुयंक न्याय्कीगु प्रथा हे थ्व नखतय् च्वंगु खः । स्वंगू विशेषता स्वन्हुं हनीगु थ्वया स्वभाव खः । नेवाः जक मखुगु थीथी जातजातिया समाज दयाच्वंगु नेपालय् नेवाःतय् स्थिति, रीति व विधि व्यवहार पिनेया अनेककथंया संस्कारगत प्रभाव नं लाइगु जुयावल ।

थःगु पनया संस्कारय् निरन्तरता बीत नेवाःतय् दथुइ थवंथवय् यक्व बादविबाद व सहलह जुयां च्वं । अथे नं थाय्बाय्या व न्हून्हूपिं उगुंथुगुं फसं कयाः थःगु पनय् च्वनेगुली कःघाय् थाकूगु स्थिति न्ह्याःन्ह्याः वयाच्वंगु दु ।स्थिति बसय् जुया वयाच्वंगु स्वन्ति नखःया खँ काय्बलय् तकं बिचाः धेधे चुलाच्वंगु दु । स्वन्हु तिथि धयाच्वंच्वं हे निन्हु बाय् प्यन्हुया खँ ल्हानाच्वनीपिं जुयाः न्ह्याक्व थुइकेमाःगु खँ जूसां वहे मुलु वहे सुकाथें जाःपिं अप्वया वयाच्वंगु दु । नेवाःया सलंसः दंनिसें थःगु हे परम्परा च्वने धुंकूगुली गैर नेवाः व गैर बिचारधाराय् वनाः थःगु पहिचान तंका वनाच्वंगु दु । थःगु पहिचान दुगुलिं हे द्वलंद्वः दँ नेवाः संस्कृति टिकय् जुया वयाच्वंगु खः । थजाःगु समाजय् थौं थःगु पन त्वःताः च्वकानायः बुद्धि अले च्यःबुद्धिं पहिचान तंकाः वनाच्वंगु दु ।

नेवाःतय् नखःचखः, विधि व्यवहार हनेबलय् तिथि मिति, दिं, साइत सम्बन्धय् थःपिन्सं क्वःछिनाः याय्गु याना वयाच्वंगु खः । हिन्दू वा बौद्ध धर्मग्रन्थय् न्ह्याथेंजाःगु च्वयातःसां नेवाःतसें थःगु हे मौलिकता स्वनाः ज्या सनेगु याना वयाच्वंगु दु । थजाःगु हे अठोटं नेवाः मात्रया म्हपूजा संस्कार ल्यनाच्वंगु खः । म्हपुजाया सम्बन्धय् थीथी किंवदन्ती स्वानाच्वंगु दय्फु । म्हपुजा विधिनाप स्वापू तय्छिंगु शास्त्र पुराणत स्वःवन धाःसां झिंनिगू अर्थय् छ्याना यंकेफु । थजाःगु नाना अर्थय् लगय् जुयाच्वनेगु खःसा अजाःगु व्यवस्था गथे मौलिक जुइ । म्हुपुजा नेवाःया स्वतन्त्र अस्तित्वया मौलिक स्थिति, रीति चलन खः । संसकार, सुधार पालन फपक्क थःगु हे स्वाधीनताया खँ खः । म्हपुजा बराय् चाय्गु खँ मखु, न्ह्याम्हसितं थःगु शक्ति इनाः म्हपुजा याकः जुइगु खँ मखु ।

थःगु जीवनया अनन्त यात्राय् सफल जुइगु खँ खः ।थौंकन्हय् स्वन्हु तिथिइ हे विवाद हयाः निन्हु बाय् प्यन्हु याय्गुली च्वकानायः व बुज्रुकत अप्वः जुयावःगु दु । स्वाधीन व्यवस्थाय् पराधीन अंकुशय् थःथःम्हं तक्यं वनाच्वंगु दु । दुनियाय् विधि शास्त्र, ज्योतिषशास्त्रया थःगु हे महत्व दु, विशेषता दु । थुकी सुनानं नकारय् याःवने फइमखु । स्वतन्त्र जीवनय् अजाःगु शास्त्रं दबाब नं तइमखु । थजाःगु खँपाखे बिचाः मयासे ज्योतिषं धाःगु, पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिं धाःगु धकाः इमिगु निर्णयपाखे वनाः थःपिनिगु पहिचानयात ध्याक्वय् छ्वयाः स्वन्तिया निन्हु, स्वन्हु, प्यन्हुया विवाद ज्यंकेमालं झन तक्यंकाः विवादय् हय्गु नेवाः ज्ञान, दर्शन व परम्परातकंयात वाय्त्यः फ्वाय्त्यः यानाः हाः जुइगु, सं जुइगु थेंजाःगु खँ धात्थेंया प्रतिबद्ध नेवाःतय्गु ज्या मखु ।

झी नखःचखः, तिथि मिति व दैनिक प्रहरयात कयाः नेवाः धारणा, नेवाः व्यवहार थःपिनि दुने हे प्रशस्त चलय् जुया वयाच्वंगु दु । इहिपाः, ब्रतबन्ध, इही, बाह्राः फुक्कं नेवाःया थःगु हे पनया थःगु हे साइत व रीतितिथि चलय् जुया वयाच्वंगु दु । छथाय् निथाय् छम्ह निम्हसिनं विकृतिकथं हंगुयात नजीर यानाः यंके मज्यू । थजाःगु विकृति यक्व दुहां वय्धुंकूगु दु, थकी होश याय्माःगु दु ।तिथिमितियात कयाः झीगु पुलांगु परम्परा स्वःवनेगु जूसा न्ह्याम्हसिनं न्ह्याथे धा थःगु पनय् टिकय् जुइपिन्सं स्वयम्भू व जनबहालय् न्हिथं प्रकाशित जुइगु ग्वरःयात मान्यता बीगु खँ नमूनाया रुपय् दु । यलय् क्वाःबहालय् च्वंगु ग्वरलय् स्वःवनेगु चलन दु, अथे हे, ख्वपय् दुथें नेवाःतय् ततःधंगु बस्तिया साँस्कृतिक स्थलय् अजाःगु व्यवस्था दु ।

नेवाःतय् संस्कार संस्कृति दुने विश्व व्यवहारया भिंभिंगु बांबांलाःगु खँत ब्यानाच्वंगु दु । थाय् थाय्या शास्त्र आदिया खँ काय्धाःसां दक्व शास्त्रया सारांश कयाः थःत छिंगु ज्यूगु छ्यलीपिं नेवाःत जूगु दु । उकिं नेवाःतय् नखःचखः विधि व्यवहार संस्कार फुक्क थःगु हे तालयागु जूवःगु व धर्म मिश्रणथें नं जूगु खः, अले संस्कार मिश्रणथें नं जूगु खः ।यथेंजाःगु मिश्रण जुइमा, लिपा वनाः थःपिनिगु हे याकःचिगु पुकूथें जुयावनीगु संस्कृतिं वर्गीय हीत जुयाः एकताय् च्वनेफूगु खः । नत्र नेवाः धइगु जाति संसारय् गनं मदुगु खः । देश देशान्तरयापिं थीथी संस्कार व विश्वासयापिं जुयां नं छथाय् च्वनाः नेवाः जूगु खः ।थःगु हे पनया गौरव व महत्व झी नेवाः संस्कृतिइ छगू छगू नखतं तकं क्यं । संस्कार विकार जुयावंगु खँ नं यक्वं दु ।

थ्वहे झ्वलय् किजापुजाया दसू छगू बियाबी, गुकी ज्ञान, विज्ञान, दर्शन, भावना, व्यवहारया यथार्थतात सुलाच्वंगु दु, अर्थात दुबिनाच्वंगु दु । किजापुजाया खँ यमराजनाप स्वाकातःगुकथं ततायागु जोडं किजायात यमराजं मसाय्केगु धयाच्वंगु नं दु । थ्व उलि युक्तिसंगत मजू । यमराजपाखें जक छुटकारा काय्गु खःसा ला किजापुजा स्वयां छन्हु न्ह्यः म्हपुजा यानाः म्हपुजा याइपिनि दकलय् न्ह्यःने च्वय् व दकलय् ल्यूने क्वय् अर्थात ‘लिकु–न्ह्यकु’ यमराजया दूततय्त तयाः अजरत्वया चिं तःसि, ग्वय्स्वां, ख्वसिं, स्यांगुलि अथे हे, देहतत्वया जीवननाप सम्बन्ध तयाः ताय्, खेलुइताः छ्यलाः मन्दः समक्ष नं च्वनेधुंकल, आयु साधना नं याय्धुंकल धाःसा किजापुजा धकाः यमुना व यमराजया बाखं छाय् स्वाय्माःगु दु ।

नेवाःतय् झीगु थःगु हे विशेषता धइगु ‘क्वजि’ हनेगु खः । क्वजिपिनिप्रति ममता प्वंकेगु खः, आत्मीयता थुलं तय्गु खः । उकिं हे किजापुजा खः । तातं किजापुजा याइगु खः । दाजुकिजा ला अथें हे अंशियार जुल, पुज्यानाच्वनेमाःगु हे मनत । मिस्त पय्न वनाः सम्बन्ध छुटय् जुइबलय् स्नेह काय्त थँजिपिं दाजुपिं दु । दाजु धइम्ह थः स्वयां थकालिम्ह अथें हे हनाबना याय्माःम्ह खः । किजा धइम्ह थः स्वयां चीधीम्ह, क्वकालिम्ह जूगुलिं वयात भागि याय्गु, सम्मान याय्गु जुइगु मखु । उकिं थः स्वयां क्वकालिम्हेसित नं सम्मानकथं पुज्यानाः किजापुजा परम्परा स्वंगु खः । थ्व परम्परा भ्रातृपुजा धकाः दाजुयात पुज्याइगु शास्त्रनाप अलग्ग जुयाः दय्कातःगु नेवाःतय् थःगु हे पनयागु गौरवपूर्णगु व्यवहार खः । लिपा वयाः दाजुयात नं पुज्याय्गु धकाः नेवाःतसें किजापुजा धाधां नं दाजुयात नं पुज्यानाबिल ।

थ्व बर्मूतय् संगत लाःपिं नेवाःतसें दुतहःगु चलन खः । आःतक हे बरे, गुभाजु, उराय्, ज्यापु, साय्मितय् दाजुपुजा याय्गु चलन मदु । थः छगः भ्वरिया तता मदुम्ह जुल धाःसा तःबाः, कका, निनि, पाजुया म्ह्याय्पिं तता नालाः किजापुजा याकी, किजा नालाः किजापुजा याइ । थजाःगु व्यवहारय् नेवाःत सचेत जुइमाःगु यक्व नखःचखतय् दयाच्वंगु दु । नेवाःतय् न्हूदँ हनेगु प्रथा नं नेपाःया हे बिस्कंगु पहिचानया खँ खः । उकिं स्वन्ति नखतं काय्माःगु जीवन व्यवहारया गुणत ल्यया ल्ययाः ‘स्वन्ति’ नखःयात लुमंकेमाःगु दु । थौंकन्हय् थजाःगु खँय् मन अलमल, सीकाः थुइकाः च्वनेगु ज्ञान ढलमल जुयाः स्वन्तियात लाःलाः कथं हनेगु खलबल दुहाँ वयाच्वंगु दु । नेवाःतय् नेवाःपन तापाना वनाच्वंगु दु ।