मरु गनेद्यः व असंभुलु अजिमाया जात्रा
– कल्याण मित्र
नेपाःया आदिवासी नेवाःतय्सं परापूर्वकालनिसें तान्त्रिक विधिविधानकथं हना वयाच्वंगु थीथी नखःचखः व जात्रामध्य् मोेहनि नं छगू खः । अतिकं महत्वं जाःगु थ्व मोहनि नखः झिन्हुतक्क हनीगु जूगुलिं दशैं धयातःगु दुसा दैत्यतय्गु वध यानाः आदिशक्ति माता भगवतीं विजय प्राप्त यानाबिज्याःगु व विशेष यानाः महिषासुर दैत्ययात वध यानाः दशमीकुन्हु विजय प्राप्त यानाबिज्याःगु जूगुलिं विजया दशमी धकाः नं हना वयाच्वंगु दु ।
नेपाःया नेवाःतय्सं माकचाय् मोहनि फयाः हाकुगु मोहनि सिन्हः दय्काः चालं कुन्हु थकालिपिनि ल्हातं भगवतीया प्रसादलिसें नःलास्वां कयाः ह्याउँ सिन्हः तीबलय् मोहनि सिन्हः नं तीगु याइ । थ्व मोहनि सिन्हः तान्त्रिक विधिकथं फयाः द्यःतय्त नं थःगु वशय् तया वयाच्वंपिं नेवाःतय्सं मोहनिबलय् थीथी द्यःतय्गु जात्रा नं याना वयाच्वंगु दु । थ्व हे झ्वलय् कौलाथ्व अष्टमीनिसें एकादशीतक्क मरु गनेद्यःया खः जात्रा याइसा कौलाथ्व नवमीनिसें द्वादशीतक्क असंया नांजाःम्ह द्यः असंभुलु अजिमाया जात्रा जुइ ।
मरु गनेद्यःया जात्रा
जुजु लक्ष्मीनरसिंह मल्लं मरुसतः दय्के न्ह्यः अशोक नांयागु सिमा क्वसं गनेद्यः पलिस्था याःगुलिं उम्ह गनेद्यःयात अशोक विनायक धयातःगु खः । अशोक विनायकयात मरु गनेद्यः छाय् धाल ले धयागु सन्दर्भय् देगः दय्केधुंकाः गजू छुइगु इलय् ज्यामितय्त म्हगसय् गनेद्यवं गजू छुइमते धाःगु जुयाच्वन । तर व ज्यामिं मेपिं ज्यामितय्त म्हगसया खँ कंसां गजू छूगुलिं वयागु व हे दिंकुन्हु मृत्यु जूगु व चान्हय् गजू दुना वयाच्वगु जुयाच्वन । थथे गजू दुंगुलिं हाकनं मेगु गजू छुइत ज्यामित ग्यानाः गजू मछुसें अथें तयातःगुलिं गजू मदुगु गनेद्यः धकाः धाःगु धाइसा मरु त्वाःया गनेद्यः जूगुलिं नं मरु गनेद्यः धयातःगु नं धाः ।
जुजु लक्ष्मीनरसिंह मल्लया उजं कथं उगु इलय्या तान्त्रिक जामनः गुभाःजुं वौद्ध तान्त्रिक विधिंविधान कथं देवन्यास यानाः गनेद्यःया जात्रा न्ह्याकूगु खः धकाः नेपाल सम्वत ९७१ य् गनेद्यःया मूर्ति दय्कूगु खँ अनसं दुगु शिलापत्रय् न्ह्यथनातःगु दु । थ्व मूतिं धर्म नारायण मानन्धरपाखें दय्केब्यूगु धकाः नं उगु शिलापत्रय् न्ह्यथनातःगु दु । जुजुया अतिकं ईमान्दार कर्मचारी धर्मनारायण मानन्धरयात उजं ब्यूगुलिं हे धर्म नारायणं मूर्ति दय्केब्यूगु धइगु मान्यता दु ।
छगू आख्यानकथं जुजु लक्ष्मी नरसिंह मल्लया अतिकं यःम्ह कर्मचारी धर्म नारायण मानन्धरया इमान्दारी व कर्तव्यनिष्ठां यानाः जुजुं अतिकं यय्काच्वंगु जुयाच्वन । जुजुं न्ह्यागु ज्या ब्वःसां धर्मनारायणं इमान्दारीपूर्वक पूवंकीगु जुयाच्वन । जुजुं धर्मनारायणयात यय्कूगु लानियात धाःसा अतिकं मयःगु जुयाच्वन । तर जुजुया न्ह्यःने छुं नवाय्मफु । छन्हु लानियात नापं ब्वनाः जुजुं धर्मनारायणया ज्याकुथिइ ज्याया निरिक्षण याय्त वन ।
जुजु व लानि जब धर्मनारायणया कोथाय् थ्यनी, धर्मनारायणयात अशोक विनायकया रुपय् खंकी । जुजु लानि अजूचायाः धर्मनारायणयात गनेद्यःया अवतार ताय्काः दण्डवत यानाः लिहांवइ । थथे धर्म नारायणयात गनेद्यःया अवतार धकाः सीकाः लानिं नं धर्मनारायणयात श्रद्धा याय्गु यात । जुजु लक्ष्मीनरसिंहया पालंनिसें हे राजकीय विनायकया रुपय् कयातःम्ह अशोक विनायकयात शाहवंशीय जुजुपिन्सं नं अतिकं श्रद्धालिसें हनावयाच्वंगु खनेदु । शाहवंशीय जुजुपिन्सं थः काय्म्ह्याय्पिनिगु जा नकेगु, कय्तापूजा याय्गु, इहिपा, राज्यारोहण, राज्याभिषेक थें जाःगु महत्वपूर्ण भिंगु ज्याय् दक्कले न्हापां अशोक विनायकया हे पूजा याना वयाच्वंगु दु । थथे जुजु खलकं पूजा याना वयाच्वंम्ह गनेद्यःयात राज गणेशया रुपय् नं हना वयाच्वंगु दु ।
मरु गनेद्यःया जात्रा न्ह्याकेत दक्कले न्हापां फुलपातीकुन्हु न्हिनय् गनेद्यःया मूर्तियात यचुपिचु याय्गु याइ । लुमंकेबहःजू, नेवाः समुदायं फुलपाती हनीमखु, फुलपाती दुकाय्गु चलन नं मदु । पृथ्वीनारायण शाहं नेपाः देय् त्याकेधुंकाः गोरखांनिसें फुलपाती हयाः फुलपाती दुकाय्गु चलन न्ह्याकूगु खः । अष्टमीकुन्हु बहनी नाय्खिं बाजं थानाः थकालीयात हय्धुंकाः द्यःछेँय् हे गनेद्यःयात खतय् तयाः थकालिं पूजा याइ । थकालिं ताय्, अम्बः, केरा, लैं, स्वांमाः सहितं पूजा यानाः गनेद्यःयात स्वम्ह दुगु बलि बियाः खः जात्रा न्ह्याकी । गनेद्यःया खः थीथी त्वालय् परिक्रमा याकी । भक्तजनतय्सं थःगु छेँ न्ह्यःने हे थ्यंकःवःम्ह गनेद्यःयात श्रद्धाभक्तिलिसें पूजा याइ ।
गनेद्यःया खः जात्रा याय्गु झ्वलय् कुमारी द्यः सालेगु लँपु थःने व क्वःने लागाय् खः यंकेगु याइसा भक्तजनतय्सं पूजा याय्गु याइ । उगु हे दिनय् अर्थात अष्टमीकुन्हु हे चान्हय् स्वीनिता अन्न होम यानाः गनेद्यःयात म्य्य् बलि बी । नवमीकुन्हु गनेद्यःयात भक्तजनतय्सं म्वःम्वः मुनाः पूजा याः वइ । भक्तजनतय्सं थ्वकुन्हु गनेद्यःयात थ्वँ, अय्लाः, सम्हय्बजि तयाः ख्य्ँय् स्यानाः पूजा याइ । थ्वकुन्हु खा, दुगु बलि बियाः नं पूजा याइ । थ्वकुन्हु गनेद्यःयात खटय् तयाः जात्रा यानाः यट्खा, कंग, तहबिल थकालिया छेँय् धिमेय्, नाय्खिं बाजं थानाः पूजा फः वनेगु याइ । नापं गुथियापिं म्ह्याय्मस्तय् छेँय् छेँय् वनाः नं पूजा फः वनेगु चलन दुगु खः । आः धाःसा राष्ट्रपति निवास यंकेगु याइ ।
असंभुलु अजिमाया जात्रा
कौलाथ्व नवमीनिसें द्वादशीतक्क असंया नांजाःम्ह द्यः असंभुलु अजिमाया जात्रा याइ । नेपाल सम्वत ६९६ या म्य् सफुतिइ थीथी ऐतिहासिक अभिलेखय् आशा मण्डप धकाः च्वयातःगु व उकिया हे अपभ्रम्स जुयाः थ्व थाय्या नां असं जूवंगु धापू दु । खँय् भासं अन्नपूर्ण धाइम्ह देवीयात नेपाल सम्वत १०४४ (वि.सं. १९८१) या शिलापत्रय् असंभुलु अजिमा धकाः न्ह्यथनातःगु दु । असंभुलु अजिमायात हिन्दुतय्सं महाकाली, महालक्ष्मी व महासरस्वतीया प्रतिकया रुपय् हना वयाच्वंगु दु । वौद्धमार्गी नेवाःतय्सं धाःसा असंभुलु अजिमायात बसुन्धरा, योगाम्बर, ज्ञानेश्वरी, महालक्ष्मी, अजिमा पीठ व महामयुरी देवीया रुपं नं हनाच्वंगु दु ।
असंभुलु अजिमा साक्षात महालक्ष्मीया रुप खः । श्रीरुपी महालक्ष्मी असंभुलु अजिमायात अष्टलक्ष्मी स्वरुप धान्यलक्ष्मी, धनलक्ष्मी, धैर्यलक्ष्मी, विद्यालक्ष्मी, जयलक्ष्मी, वीर्यलक्ष्मी, गजलक्ष्मी व सौभाग्यलक्ष्मीया रुपय् नं पूजा याः । वहःया कलशयात असंभुलु अजिमाया मूर्तिकथं नालातःगु दु । प्यागोडा शैलीया स्वतजाःगु लीया कलात्मक देगः दुने विराजमान जुयाच्वंम्ह असंभुलु अजिमाया च्यापा ल्हाः दु । जवगु प्यपा ल्हातय् खड्ग, वज्र, वरद मुद्रा व पात्र ख्वला दुसा खवगु प्यपा ल्हातय् विन्दु मुद्रा, जपमाः, गं व कलश ज्वनाः पलेस्वां आसनय् च्वनाच्वंगु दुसा मनू छ्यंया माः क्वखयातःगु दु । थज्याःगु चित्र देगःया तुनाःसिँइ कियातःगु खनेदु ।
असनय् न्हापा जंगल दुगु जुयाच्वन । छकः छम्ह घाँय् लइम्ह मिसां नागार्जुन पर्वतया क्वय् घाँय् लयाः डोकोय् तयाच्वंबलय् असंभुलु अजिमा नागया रुप कयाः उगु घाँय्या डोकोय् दुहांवंगु जुयाच्वन । घाँय् लइम्हेसिनं घाँय् लय्धुंकाः डोकोय् जाय्क घाँय् तयाः कुहांं वयाच्वंबलय् असंया अशोक सिमाया क्वय् झासु लंकाच्वन । लिपा वं डोको ल्ह्वनेत स्वःबलय् डोकोयात इकिधिकि हे संकेमफुत हं ।
तान्त्रिक हयाः क्यंबलय् असंभुलु अजिमा महालक्ष्मी नागया रुप कयाः कलशय् सिद्ध जूगुलिं थथे जूगु खः धाःगुलिं असंभुलु अजिमायात अनसं विराजमान याकूगु खः धाइ । थथे असंभुलु अजिमा नागया रुप कयाः अनसं सिद्ध जूगुलिं नाग अंकित कलश स्थापना याःगु खः धयावःगु दु, गुगु आतकं यथावत दु । लिपा वहःया मोलम्मां कलशयात सियाः बांलाकूगु धाइ । उगु कलश दुने जाकि, छ्व, कःनि, दुरु, सम्हय्बजि, हेँय् ख्य्ँय् तयाः जाय्केगु चलन दु । कलश न्ह्याम्हेस्यां जाय्कूसां ज्यू । थथे कलश जाय्कूसा अन्नया दुःख मजुइगु, द्यांलानाः च्वनेम्वाःलीगु, शुभ लाभ जुइगु व मनया इच्छा पूवनीगु जनविश्वास दु ।
कौलाथ्व नवमीनिसें द्वादशीतक्क असंभुलु अजिमाया जात्रा न्ह्याकेगु झ्वलय् ज्यापु गुथियारपिन्सं नवमीकुन्हु चान्हय् अजिमायात छम्ह म्य्य् बलि बी । अजिमायात बलि बीगु स्वय्मज्यू धकाः अजिमाया देगलय् वनेगु दक्वं लँ बन्द यानातइ सा पाल ग्वयाः सुनां नं मखंक बलि बी । असंभुलु अजिमायात मोहनिबलय् भक्तजनतय्सं तान्त्रिक पूजा यासें हेँय्, दुगु, हेँय्या ख्य्ँय् जक भोग बीगु याइ, खा व खा ख्य्ँय् बलि बी मखु ।
असंभुलु अजिमाया खः जात्रा विशेष यानाः कौलाथ्व एकादशी व द्वादशी निन्हु तःजिक याइ । अजिमाया खः तःधंगु जूगुलिं च्याम्ह झिम्हेसिनं कुबियाः जात्रा याइ । एकादशी कुन्हु बहनी पाखे असनय् तयातःम्ह अजिमाया मूर्तियात खतय् तयाः न्ह्यःखा, त्यःर, थँहिति, कमलाछि, असं जुयाः बालकुमारीतक्क खः जात्रा याइ । बालकुमारी धइगु अजिमाया थःछेँ खः धयातःगु दु ।
अनं हाकनं असं जुयाः भोताहितिइ अजिमाया द्यःछेँ न्ह्यःने थ्यंकाः खः दिकाः चच्छि अन हे तयातइ । कन्हय्कुन्हु हाकनं अजिमाया खः जात्रा याय्गु झ्वलय् असं, बालकुमारी, वंगः, न्हूसतक, खिचापुखू, ओमबहाः, लगं, ब्रम्हत्वाः आदि थासय् जात्रा यायां मरु गनेद्यः, प्याफः, दमाइत्वाः, त्यंगः, थाय्मदु, ज्याथा, थँबहि, कमलाछि जुकाः असं भोताहिति द्यःछेँय् तुं लितहइ । थथे दक्व थासय् जात्रा यायां पूजा फयावय् धुंकाः गुथियारत सकस्यां अजिमायात चापूजा याइ । पूजा सिधय्धुंकाः अजिमाया मूर्तियात खतं लिकयाः ताःचां सालाः अजिमायात दुकयाः अजिमाया द्यःछेँया धुकुतिइ यंकाः तइ अले जात्रा क्वचाय्की ।
