महामारीया इलय् नेवाःतय्त आक्रमण म्हिगः व थौं
– श्रीकृष्ण महर्जन
नेवाःतय्गु सन्दर्भय् महामारीया सवालय् कयाः स्वय्गु खःसा थौंकन्हय् कोरोना महामारीया हुनिं लिच्वः लानाच्वंगु दुसा न्हापा तःकै महामारीया खँ नं दु । अबल् वःगु तःकैयात ‘विफर’ धाइगु खः । तत्कालिन जुजु रणवहादुर शाहया ई (सन् १७७७–१८०५) तक स्वनिगलय् वःगु तःकै अर्थात विफर खः । थौंस्वयां थ्यंमथ्यं निसः व नीस्वदँ न्ह्यःया घटना खः । अबलय् रणबहादुर शाह नं थः चीधिकःम्ह कलाःपाखें बूम्ह गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहयात तःकै मपुनेमा धकाः स्वनिगःया आदिवासी नेवाःत मध्ये मस्त दुपिन्त पितनाछ्वःगु खः । अबलय् नेवाःतय्त छगूकथं लिना छ्वःगु खः ।
मस्त ज्वनाः तामाकोशी पुला वनेमाःगुकथं लिना छ्वःगु खः । आपालंं नेवाःतसें मस्त लँ दथुइ हे सीपिं खुसिइ चुकेत स्वलं खसिइ तकं चुइके मब्यूगु, तसकं दुःख ब्यूगु घटना खः । व महामारीया इलय् यक्व हे नेवाःतय्त पितना छ्वःगु खः । लखौं नेवाःत स्वनिगः त्वःताः वनेमाःगु अवस्था वःगु खः । नेपाः एकीकरणया नामय् गोरखा राज्य विस्तारलिपा नेवाःतय्त दकलय् तःधंगु आक्रमण याःगुकथं उगु ईया घटनायात कयाच्वंगु खः । रणबहादुर शाहया इलय् नेवाःतय्त याःगु आक्रमणया उगु ईयात कयाः म्येतकं दय्काः थौंतक नं हालाच्वंगु दु । उकिं तःकै वःगु इलय् नेवाःतय्त तसकं आक्रमण याःगु खः धकाः सकलसिनं धाय्गु यानाच्वंगु दु । उगु इलय् वःगु महामारीया नापनापं नेवाःतय्त आक्रमण याःगु इतिहासया खँ जुल ।
थौंया इलय् कोरोना महामारी वयाच्वंगु दु । थ्व इलय् नं नेवाःतय्गु संस्कृतिइ तःधंगु लिच्वः लानाच्वंगु अवस्था दु । द्वलंद्वःदँ न्ह्यवंनिसें न्ह्यानाच्वंगु संस्कृतियात तकं लिच्वः लाःगु दु । अले औपचारिककथंया पुजाआजाय् जक सीमित याय्माःगु अवस्था ब्वलंगु दु । नेवाः आदिवासीतय्गु पहिचान संस्कृतिइ कोरोना महामारीं तःधंगु लिच्वः लाकूगु खनेदु ।
कोरोना महामारीया हुनिं देय् लकडाउन जूगु थ्यंमथ्यं सच्छिन्हु क्यन । थ्व दथुइ नेपाःया राजनीतिइ नापं देशय् यक्वकथंया घटना जूगु दु । आपालं घटना नेवाः आदिवासीतलिसे स्वानाच्वंगु दुसा कयौं घटना नेवाःतलिसे खास हे सरोकार मदुगु विषय नं दु । देय्यात हे लिच्वः लाइगुकथंया घटना जुल धाःसा उकिं अप्रत्यक्ष रुपं नेवाःतय्त नं लिच्वः लाइगु स्वाभाविक हे खः ।
नेपाःया भूमि कालापानी, लिम्पियाधुरा, लिपुलेक लागाय् भारतं सतक दय्कूगु अले उकिया विरुद्ध नेपालय् जूगु आन्दोलन, अमेरिकी सहयोग सम्झौता एमसीसी, दल विभाजन याय्गु नितिं सरकारं हयाः लित काःगु विधेयकलिसें नेवाःतलिसे अप्रत्यक्ष रुपं स्वापू दुगु विषय खः । थजाःगु विषय यक्व दु । राजनीतिक घटनाक्रमय् दलतसें म्हितूगु भूमिकानिसें लकडाउनया इलय् हे सरकारं याःगु थीथीकथंया ज्याझ्वः नं नेवाःतलिसे अप्रत्यक्ष रुपं स्वापू दुगु विषय जुल ।
स्वनिगःया आदिवासी नेवाःतलिसे अप्रत्यक्ष रुपं स्वापू दुगु विषय यक्व दयाः नं नेवाःतलिसे हे स्वापू दुगु अले नेवाःतय्त हे लिच्वः लाकीगुकथंया यक्व घटनाक्रमत नं विकसित जूगु दु । गथे कि आदिवासी नेवाःतसें गुथि धइगु थःपिनिगु प्रथाजन्य संस्था खः, अले गुथियात स्वायत्तता व स्वशासन बीमाःगु नापं नेवाःतय्गु गुथिया नितिं ब्यागलंकथंया ब्यवस्था याय्माः धकाः बटम लाइन राज्ययात लःल्हाना तय्धुंकूगु अवस्थाय् हे गुथि सुझाव सम्बन्धि छगू समिति नीस्वन, व नं छम्ह नेवाः सांसदया नेतृत्वय् । समिति न्हापा हे दय्कूगु जूसां नं अन्ततः लकडाउन जुयाच्वंगु इलय् हे व समाचार पिहां वःगुलिं ‘क्वःजूगु व सिमा त्वःधूगु पाः लाःगु खः’ लाकि योजनाबद्ध हे खः धकाः बिचाः याय्माःगु ई वःगु दु ।
न्ह्याग्गु हे जूसां आखिर नेवाःतसें सरकारयात बटमलाइन बियातय्धुंकूगुयात वास्ता मयासे सरकार वनाच्वन धइगु खँ उकिं स्पष्ट जूगु दु । अथे हे लकडाउनया इलय् हे संशोधन याःगु भूमि सम्बन्धि विधेयककथं ज्या याय्त स्वल । गुगु विधेयककथं सुकुम्वासीतय्त जग्गा इनेगु नितिं आयोग तकं दय्कल । स्वनिगःया आदिवासी नेवाःतय्गु भूमियात इना बीगु नियत तयाः नेवाःतय्गु अस्तित्वयात झन् हे समस्याय् लाकेगुकथं लकडाउनया इलय् अजाःगु ज्या राज्यपाखें जुल धकाः नेवाःतसें ताय्कीगु स्वभाविक हे खः । अले उकिया विरोध नं यात । स्वनिगः व स्वनिगःया जःखः धइगु नेवाः भूमि खः ।
राज्यं अनुमोदन यानातःगु अन्तर्राष्ट्रिय कानून व सन्धीइ आदिवासीतय्गु सवालय् इमित पूर्व सुसूचित यानाः मन्जुरी मकाय्कं इमिगु लागाय् छुं नं कथंया योजना दय्के मदइगु, इमित स्वायत्तता व स्वशासन बीमाःगु नापं इमिगु पहिचानयात स्वीकार याय्माःगु खँ स्पष्ट रुपं न्ह्यथनातःगु अवस्थाय् नेवाःतसें उगु हे खँ ज्वनाः लकडाउनया इलय् हे नं विरोधया सः थ्वय्केगु ज्या याःगु खः । उकिं नेवाःतसें उगु आयोगनिसें ऐनयात कयाः तकं मदिक्क विरोधया सः थ्वय्केगु ज्या लकडाउनया इलय् हे यानाच्वंगु खनेदु ।
स्वनिगलय् ला नेवाःतसें यक्व बालं तयातःगु अवस्था दु । लकडाउनया इलय् बालं तकं काय्मते धकाः न्हापां सरकारं निर्देशन बीगु अले नेवाःतय्त ख्याय्गुकथंया ज्या नं याःगु खनेदु । अन्ततः प्यखेरं दबाव वनेवं सरकारं थःपिनिगु निर्णययात हे हीकेमाःगु अवस्था वःगु खः । थ्व नं महामारीया इलय् आक्रमणया छगूकथंया कुतः खः धकाः धाय्फइगु अवस्था दु ।
कोरोना महामारीया इलय् हे यक्व हे स्थानीय निकायपाखें नेवाःतय्गु जग्गा सितिकं जग्गा कयाः लँ तब्याः याय्गु ज्या नं थाय् थासय् यानाच्वंगु दु ।
कोरोना महामारी अले लकडाउनया इलय् जुल धाःसा पुचः मुना वय् मफइगु व छम्ह छम्ह वल धाःसा ह्यय्काः जिल ला, ख्यानाः जिल ला न्ह्यात्थें यानां जूसां नं थःपिनिगु ज्या पूवंका त्वःतेगु नापं ठेक्का काइपिन्त ज्या याके बीगु, कमिशन नय्गु नियतं ज्या जुयाच्वंगु अवस्था दु । अथे हे स्वनिगलय् न्हूगु प्यंगू शहर दय्केगु धकाः ज्या न्ह्याकूगु दु । स्वनिगलय् प्वनाच्वंंगु जग्गा हे मदय्केगु अले नेवाःतय्त झन्झन् अल्पमतय् लाकेगु नापं स्वनिगःयात मनूत च्वने मज्यूगु थाय्कथं हिलाः कंक्रिटया शहर दय्केगु, नेवाःतसें थःपिनिगु आदिभूमि खः धकाः तकं धाय् मफय्केगुकथंया योजना सहितया ज्या न्ह्याकूगु खनेदु ।
थुकथं स्वल धाःसा स्वनिगःया आदिवासी नेवाःतय्त महामारीया इलय् आक्रमण याय्गु ज्या न्हापा रणबहादुर शाहया इलय् थें तुं थुगुसी नं जुयाच्वंगु खनेदु । स्वरुपय् पानाच्वंगु दु, अले न्हूकथंया आक्रमण जुयाच्वंगु दु । तर महामारीया इलय् हे आदिवासी नेवाःतय्त आक्रमणया घटनात जुयाच्वंगु दु धकाः धाय्फइगु अवस्था दु ।
थुकथं नेवाःतय्त पहिचान, सभ्यता नापं अस्तित्वय् तकं मदिक्क आक्रमण जुयाच्वंगु थ्व इलय् नेवाःतसें थःपिं स्वनिगःया आदिवासीत खः, अले नेपालं अनुमोदन यानातःगु अन्तर्राष्ट्रिय कानून, सन्धिइ न्ह्यथनातःकथं स्वनिगलय् छुं नं कथंया योजना दय्के न्ह्यः स्वनिगःया आदिवासी नेवाःतय्गु सहमति काय्माः धकाः सः थ्वय्केगु व थुगु खँय् नेवाःत छगू मत जुया वनेमाःगु अवस्था दु । अथे हे नेवाः भूमि, नेवाः संस्कृति अले नेवाः पहिचान व सभ्यतायात तकं लिच्वः लाइगुकथंया छुं नं ज्या याय् दइमखु धकाः सः थ्वय्का वनेगु नितिं आदिवासी नेवाःतय्त जागरण ब्वलंका वनेमाःगु थौंया आवश्यकता खः ।
