मानसिक अपांगताया ल्वय् व नेवाः
नेवाः समाजया समस्याया समाधान छु धकाः मालास्वत धाःसा चाःचाः ह्युह्युं राजनीतिक व सामाजिक चेतना व तदारुकता मदु अथवा मगाः धयागु खँ बरोबर पिहांवइ । गथे कि भाय् न्हनावन, चलन हिलावन, संस्कृति स्यनावन, तजिलजिया म्हालासाला मजुयावन, झी नेवाः धयागु भावना मदयावन, थः सु कतः सु धयागु मदयावन, च्यः बुद्धिं हागः कयावन । ओहोहोहो, गुलिमछि समस्यात छक्वलं पिहांवल ।
अले, थजाःगु समस्या ज्यंकेत छु यायेमाः गथे यायेमाः धकाः छुं न्हूगु बिचाः व बिश्लेषण बिल धाःसा, अप्वःसिनं न्यनीमखु । हाःम्ह हालांच्वनी, थःगु लँ तप्यंकि धकाः नेवाःत नितान्त ब्यक्तिबादि स्वार्थी स्वभाव क्यनाजुइ । छुं भतीचा खँ न्यंंपिन्सं नंं नुगलय् तइमखु । नुगलय् तःपिन्सं नं हाकनं सहलह यायेगु व मेपिन्त कनेगु कुतः याइमखु । थथे जुयाः नेवाः समाजय् दुने बुयावइगु थीथी श्रृजनात्मक व दुग्यंगु बिचाःत बांलाक्क पिमज्वःबलय् हे सिना वनाच्वंगु दु ।
बिचाः सिनावनीगु धयागु समाजया नितिं तःधंगु नोक्सान खः। न्हूगु व श्रृजनात्मक विचाःयात थपू वा बिकास यायेमफुत धाःसा व समाजया अधोगति जुयावनी । बिचाःयात रक्षा यायेमाः । तर नेवाः समाजं बिचाःयात रक्षा यायेगु कुतः याना मच्वंगु जितः महशुस जू ।
भ्वय् नये दयेवं गाः । म्ये हालेगु व प्याखं हुलाः रहरबहर याये दयेवं गाः । जात्राय् तिंतिं न्हुइ दयेवं गाः । ल्हातिइ निगः प्यंगः धेबा लायेवं गाः । प्यम्ह मनुखं लापा थानाः स्वांमाः छमाः क्वखायेकाः सम्मान फये दयेवं गाः । उलिया ल्यूल्यू वनाच्वंतले समग्र नेवाः समाज गालय् कुतुं वनाच्वंगु नं होस मयाः ।
राजनीति, अर्थनीति, कूटनीति, सुरक्षा, योजना, कानून, आदिया निर्णय क्षमताय् थःपिनिगु छुं नं पहुँच मदुसा नं मतलब मदु । चेतावनि ब्यूसा नं वास्ता मदु ।
थज्याःगु नेवाः पहः खनाः दिक्क चायाः छन्हु जितः धायेवल – नेवाःत छु जुल ? मानसिक अपांग हे जुल कि छु खः ? न्ह्याक्व पीडा ब्यूसां स्याः मचाल् । न्ह्याक्व चाकुं पुसा नं सवाः मथू । व हे पहलं च्यः बुद्धि ज्वनाः प्वकतां खँय् हाहा याना जुइ । सद्दे मानसिकता जूसा ला पक्का नं खःगु खँ व मखुगु खँ, ज्यूगु खँ व मज्यूगु खँया दथुइ भेद सिइकाः पलाः छिइमाःगु खः । अहँ, अथे खनेमदु ।
जिपिं मचाबलय् कुस्ति म्हितेबलय् ‘मासु मार्ने’ धयागु छगू महत्वपूर्ण उपलव्धि । ल्वायेबलय् थःत गन यक्व दाइ, गन लाक्क बस्वाइ अनया छेंगुलिइ थःम्हसिनं तुं अप्पां छ्याछ्या यानाः जिलला गय् यानाः जिल पिडा बिइगु कुतः यायेगु, अले कुतिं न्याःसा स्या मचाल कि ‘मासु मर्यो’ धाइ । अन तस्कं दाःसां स्याइमखूगु जुयाः ल्वायेबलय् थः त्याइ धयागु बिश्वास । लोकल एनेस्थेसिया थें छगू थायया स्नायूयात अपांग याना बियेगु कुतः कासा ख्यलय् यक्व जू ।
धात्थें नेवाःया दिमाग नं ‘मासु मार्ने’ थें अचेत जुयाच्वन कि छु खः धयागु बिचाः जिके वल । छायधाःसा झीसं न्ह्याक्व हे चेतना बिइगु, जागरुक यायेगु, अन्याय अत्याचार बारे खँ कनेगु याःसा नं व खँ नेवाः दिमागय् दुहां वनीमखु । थ्व अवस्था छु मानसिक अपांगताया अवस्था थें मखुला ?
मानसिक अपांगताया थी थी रुप दु । गथे कि,
१ – छम्ह धर्मभिरु मनूयाके नं मानसिक अपांगता दयेफु । छाय् धाःसा वं स्यू ल्वंहयाम्ह द्यवं न्ववाइ मखु, वयागु दुख तंकी मखु, तर नं न्हिन्हिं द्यःया न्ह्यःने वनाः ‘प्रभु जिगु दुख तंका ब्यू’ धकाः फ्वना हे च्वनी । थ्व मानसिक अपांगताया लक्षण खः ।
२ – छम्ह राजनीतिक कार्यकर्तायाके नं मानसिक अपांगता दयेफु । छाय् धाःसा वं स्यू राजनीतिया नेतां दंदँ तक अनेक बाचा व आश्वासन ब्यूसां पुरा यानाच्वंगु मदु, तर मेगु चुनावय् हाकनं व हे नेतायात ब्वहलय् कुबिया ब्वाँय् ब्वाँय् जुइ । थ्व मानसिक अपांगताया लक्षण खः ।
३ – छम्ह जू म्हितिम्ह कासामियाके नं मानसिक अपांगता दयेफु । छाय् धाःसा वं न्ह्याबलें जू म्हिताः बुना च्वंसां नं छन्हुला जिगु दाऊ गथे मवइ धकाः धाधां जू म्हिताः सर्वय फुइ । तर अझ नं जू म्हितेगु त्वःतिइ मखु । थ्व मानसिक अपांगताया लक्षण खः ।
४ – थथे हे, समाज व राज्य ब्यवस्थाय् बारम्बार व हे प्रवृत्तिया लिथ्वथ्वं समस्या दोहरे तेहरे जूयाच्वंसा नं बिकल्प ममाःसें व हे ब्यवस्थाय् विश्वास यानाच्वनेगु धयागु नं मानसिक अपांगताया लक्षण खः । नेवाःतय्गु थासय् मेमेपिं वयाः राज यानाः समस्या जुयाच्वन धकाः न्ह्याक्व हे खंसां नं ‘आः ला मजिल, गुलि मेमेपिन्त राज याकाः दुःख फयाच्वनेगु, आःला थःपिं हे न्ह्यज्यायेमाल’ धयागु चेतना व बिचार मवइगु धयागु नं मानसिक अपांगता हे खः ।
नेवाःतय्गु मानसिक अपांगताया छुं दसूत थथे दु –
१ – नेवाः राज्यया नामय् येँ, यल व ख्वप जक नेवाःतय्त फ्यानाब्यूसां गाः धकाः सोचे यायेगु,
२ – लँ तबाला यानाहइबलय् वा जग्गा अधिग्रहण याइबलय् चलेजूगु भावं मुआव्जा ब्यूसा गाः धकाः सोचे यायेगु,
३ – गुथिया जग्गा दस्तुर पुलाः रैकर यायेदइगु ज्या नेवाःतय्त फाइदा हे जू धकाः सोचे यायेगु
४ – ब्वनेकुथिइ नेवाः भाय् कयाः ब्वनेदत धाःसा अप्सनल म्याथ, साइन्स, हेल्थ आदिया पलेसा नेपालभास तया ब्यूसां ज्यू धकाः सोचे यायेगु
५ – लोडसेडिङ जुयाच्वंबलय् सोलार व इन्भर्टरं मत च्यानाच्वंगु हे दु, छु धन्धा धकाः सोचे यायेगु
६ – हिटिइ लः मवःसा नं ट्यांकरं लः हयाच्वंगु दु हे दु नि, छाय् चिन्ता कायेगु धकाः सोचे यायेगु
७ – मालपोत वा मेमेगु ज्याकुथिइ वनाः छुं ज्या याकेबलय् कर्मचारीतसें घुस फ्वनीगु खँय्, उलिमछि ज्या यानाबियाः च्या खर्च भचा भचा ला का हे काइनि धकाः सोचे यायेगु
थज्याःगु यक्व दसूत दु, गन सिइ दइ कि थःपिन्त पिडा हानी नोक्सान जुयाच्वंगु दु, तर व दक्वं स्वीकार्य जू । छाय् धाःसा व खँ थःत पीडा खः धयागु वाः मचाः ।
थथे छाय् जुल ले ? धायेत ला चेतना मदु, मसिल वा, ताः ईतक दमनय् लानाच्वंगुलिं थथे जूगु धकाः नं धाइ । छगू हद तक, थ्व खँ सत्य नं खयेफु । तर आः ला नेवाःत सुचना प्रविधिइ यक्व पहुँच दयेधुंकल । न्हू पुस्ता व पिनेया संसारनाप परिचित जुयेधुंकल । दमन नं न्हापा थें मजुइधुंकल ।
व स्वयेबलय् छुं सुधार जुया वयेमाःगु खः । तर नेवाः समाजया मानसिक अपांगता सुधार जुयावःगु लक्षण छफुति नं मदु । छु जुयाः थ्व समस्या झन झन तच्वया वनाच्वन ?
बेलायतय् जूगु छगू अध्ययनय् क्यंगु दु कि कोलाहल व वायू प्रदुषण यक्व जूगु थासय् च्वनीपिं मनूतय्गु दिमाग अस्वस्थ जुजुं परमानेन्ट ड्यामेज तकं जुइगु खतरा दु । मानसिक रुपं अस्वस्थताया संकेत दुपिं व दिमागया ल्वचं कःपिं द्वलंद्वः मनूतय्गु तथ्यांक कयाः इमिगु स्वास्थ विवरण, दैनिकि व च्वनीगु थायया जानकारी नापं तयाः विश्लेषण यानाः स्वःबलय् छु सिइ दत धाःसा मानसिक अस्वस्थता व दिमागया ल्वय् बुलुहुँ विकास जुइ । इमित बुलुहुं बुलुहं स्मरणशक्ति न्हनावनीगु, चित्त एकाग्र मजुइगु, छ्यं स्याइगु, ल्हाःतुति संके मास्ते मवइगु, याकनं त्यानु चाइगु, बांलाक न्ह्यः मवइगु, कम्मरया च्वय् क्वय् स्याःथें स्याःथें महसुस जुइगु आदि लक्षणत क्यनाहइ ।
थथे जुइगु मू हुनि धाःसा कोलाहल व वायू प्रदुषणया कारणं दिमागया हिपोक्याम्पस क्षेत्रय् जुइगु तनाव खः । थ्व हे क्षेत्रय् दकलय् अप्वः स्मरण तन्तुत च्वनी ।
मनूया दिमागं गथे ज्या याइ धकाः अध्ययन यायेत छ्यःगु न्हूगु प्रविधि फन्क्सनल म्याग्नेटिक रेजोनान्स इमेजिङ पाखें पीडायात दिमागं गुकथं प्रशोधन याइ धकाः सीकेगु आधार बिकास जूगु दु । पीडाया सुचं बिइगु स्नायू (ए–डेल्टा फाइवर) पाखें थालामस व कर्टेक्स क्षेत्रयात सक्रिय यानाबिइ ।
थालामसय् तुरुन्त प्रतिक्रिया बिइमाःगु सुचं प्रशोधन जुइ धाःसा कर्टेक्स क्षेत्रय् दुग्यंक बिचाः यायेमाःगु सुचं प्रशोधन जुइ । थ्व सुचं प्रशोधन यायेत हिपोक्याम्पसया ग्वाहालि मदयेक मगाः । तर यदि हिपोक्याम्पस क्षेत्र तनावया दवाबय् लानाच्वन धाःसा स्मरण जुइमाःगु सुचंत कर्टेक्सयात बीमखु । अले व दिमागं पिडाया सुचंयात कयाः दुग्यंक बिचाः नं याइमखु । अर्थात, स्वस्थ दिमागं पीडायात गुकथं थुइकी, कोलाहल व प्रदुषणया प्रभावय् लानाः अस्वस्थ व अपांग जूगु दिमागं व हे कथं थुइकीमखु ।
पिडाया प्रतिक्रिया कथं दिमागया तन्तुइ पिहां वयेमाःगु इन्डोर्फिन धयागु रसायन खः । कर्टेक्स क्षेत्र व हिपोक्याम्पस क्षेत्रया तालमेल स्यनाः दिमागं दुग्यंक बिचाः मयाःसा नं थालामस क्षेत्रया थःगु हे पहलं ज्या यानाच्वनी । थालामस सक्रिय जुइगुया मतलब इन्डोक्राइन सिस्टम सक्रिय जुइगु खः । व इन्डोक्राइन सिस्टमया पिट्यूटरी सक्रिय जुल कि इन्डोर्फिन पिहांवइ । दिमागं इन्डोर्फिन गुलि गुलि यक्व पिकाल मनुखं उलि उलि हे पीडा ल्वःमंका छ्वयाः मोजमस्ति व मज्जाय् जक ध्यान तयाहइ ।
अर्थात, नेवाःत भ्वय् नये दयेवं गाः, म्ये हालेगु व प्याखं हुलाः रहरबहर याये दयेवं गाः, जात्राय् तिंतिं न्हुइ दयेवं गाः, ल्हातिइ निगः प्यंगः धेबा लायेवं गाः, प्यम्ह मनुखं लापा थानाः स्वांमाः छमाः क्वखायेकाः सम्मान फये दयेवं गाः, – थ्व दक्वं प्रवृत्तिया ल्यूने दिमागया इन्डोक्राइन सिस्टम अति सक्रिय जुयाः पिहावइगु इन्डोर्फिन रसायनया कारणं जुयाच्वन खनीसा । अथे हे, नेवाःतसें दुग्यंक बिचाः मयाः, स्याःचाः वास्ता मयाः, न्हापा गथे जुल आः गथे जुल धकाः वास्ता मयाइगु धयागु दिमागया हिपोक्याम्पस क्षेत्रं यायेमाःगु ज्या मयाइगु जुयाः खनी सा ।
छु जुल कि थथे जुइगु ले सा ? च्वय् नं धायेधुन, कोलाहल व वायू प्रदुषण छगू कारण खः धकाः बैज्ञानिकतसें पत्ता लगेयाःगु दु । मेमेगु नं कारण दयेफु । बैज्ञानिकतसें याःगु अध्ययन कथं ब्यस्त लँ सिथय् २०० मिटर दुने च्वनीपिं मनूतयत थथे मानसिक अपांगताया लक्षण मेपिं साधारण मनूसिबे ७०५ अप्वः खने दु ।
लँ स्वयाः ३०० मिटर तापाक्क च्वनीपिन्त धाःसा तसकं हे कम जक मानसिक अपांगताया लक्षण खनेदु । मुख्य यानाः ब्यस्त लँ लिक्क लिक्कसं कोलाहल प्रदुषण व वायू प्रदुषण तसकं अप्वः जुइगुलिं थजाःगु ल्वय् जुइगु खः । थजागु ल्वयया उपचार यायेत नं तसकं थाकु । उपचारया असर सिइ दयेत १८ ला तक बीगु खनेदत । अर्थात, वासःया उपचारं थौंया कन्हय् असर क्यनी मखु ।
बेलायतया प्रदुषण नाप स्वनिगःया प्रदुषण तुलना याये बहःमजू । बेलायतय् यूरो स्टान्डर्ड कथं प्रदुषण म्ह्वः जुइगु मोटर चलेयाइ धाःसा स्वनिगलय् ४०दँ पुलांगु मोटर नं मज्जां चले जुयाच्वंगु दु । स्वनिगःया प्रदुषित फय् पिहां वने मफैगु भू धरातलं यानाः थ्व समस्या अझ हे विकराल स्थीति दु ।
अथे जुया बेलायतया लँ सिथय् २०० मिटर गुलि प्रदुषित जू, नेवास्त च्वनीगु स्वनिगस् दक्वं व सिबे नं अप्वस् प्रदुषित जुइधुंकल धयागु जिगु अनुमान दु ।
अथे जुयाः जिं आः थुल, स्वनिगःया नेवाःतय् समस्याय् छाय् नेवाःतय् हे च्यूताः म्ह्वः जुल, छाय् नेवाःत मानसिक अपांग जुल, छाय् थःपिनिगु वर्तमान व भविष्यया चिन्ता कयाः दुग्यंक बिचाः यायेगु सिबे नं भ्वय् नयाः जात्रा न्यायेकाः रहरबहर याना जुइ दयेवं गाः ।
थुलि जक मखु, स्वनिगलय् थी थी बाबाजिपिनिगु धामय् भीड छाय् मुनीगु धयागु नं आः थुइके अःपुल । मानसिक अपांग जुल कि अथे हे जुइगु खः । ज्याकुथिइ भ्रष्टाचारयात सामान्य कथं छाय् काइ धकाः नं थुल । व नं मानसिक अपांगताया हुनिं हे खः । यक्व यक्व हे समस्या व प्रवृत्तित थथे हे मानसिक अपांगतानाप स्वापू दयाच्वने धुंकल ।
अथे जुयाः ह्यूपाःया चेतना बिइगु ज्या झन झन थाकुया वन । अले थ्व दक्वं समस्या कोलाहल व वायू प्रदुषण नाप दु । कोलाहल व वायू प्रदुषणया सम्बन्ध आप्रवासी चाप नाप दु ।
आः मानसिक अपांगताया थ्व महामारीयात चिइका मछ्वयेकं चेतना चेतना धकाः जक हालां जी मखुत, एकता एकता धकाः जक हालां नं जी मखुत । नेवाः झी नेवाः हे जुइ धकाः नारा बियाः जक नं जी मखुत । आप्रवासि चाप म्ह्वः मयायेकं मेगु न्ह्यागु हे याःसां नं जी मखुत । खँ थुइका दिसँ, मुसुकया दिसँ । सुभाय् ।
–रोशन श्रेष्ठ
