२०८० चैत्र १६, शुक्रबार

मुक्कं नेवाःतय् मौलिक नखः स्वन्ति

प्रेम मान डंगोल | कौलागा औंसी ११४१, कार्तिक १८ बिहीवाः

नेपाःमण्डलया आदिवासी नेवाःत प्रकृति पुजा यानाः वयाच्वंपि खः । अथे जुयाः हे सूद्र्यः, चन्द्रमालिसें आकाश, फय्, लः, पृथ्वी व मि पञ्चतत्वयात पूजा यानाः पशुपंक्षीतत क्वः, खिचा, सा, ब्यांचा, ताहायात नं पूजा यानावयाच्वंगु दु । मुक्कं नेवाःतय्गु जक जुयाच्वंगु थ्व देय् नेपाःमण्डलया थीथी कथंया नखःचखः व जात्रापर्व मुक्कं नेवाःतय् मौलिक नखःया रुपय् हना वयाच्वंगु दु । गथे छि बालाचः¥हे, सि उइम्ह बालानन्दं सीम्हया न्ह्यपू नःगु कारणं बालाचःहे हना वयाच्वंगु खःसा, क्वाति नय्गु पुन्हि नं क्वाःगु ति त्वनेगु जुया हे क्वाति पुन्हि धाःगु खः । गैर नेवाःतय्सं क्वाति नय् सय्कूगु नं नेवाःतय्सं याना खः धाय्फु । छाय्धाःसा खँय् भाषां क्वातियात क्वाःति हे धाय्गु याः । उमिगु भाषाय् क्वातिया शब्द हे मदु । बालाःचः¥हे नं मुक्कं नेवाःतय्गु हे मौलिक चः¥हे खः।
 
थ्व चः¥हे नं मेपिसं नाला काःगृु खः । अथे तुं घ्यःचाकु संल्हू, म्वहनि नखः, स्वन्ति नखः पाहाँचः¥हे, सिलु तीर्थ वनेगु मेला, सिलाचः¥हे, यःमरि पुन्हि थें जाःगु थीथी कथंया मुक्कं नेवाःतय्गु मौलिक नखलं यानाः झी नेवाःतय्गु अस्तित्व म्वानाच्वंगु दु । उकिसनं नेपाः देय्या हे अतिकं आकर्षक जात्रां यानाः ला झन देय् हे झःझः धाय्काच्वंगु दुसा पर्यटनया विकासमा लागिं यक्व हे तिबः बियाच्वंगु दु । बिदेशं वइपिं पर्यटकतय्सं नेवाःतय्गु थीथी कथंया जात्रा गथेकि जनबहाःद्यः व बुंगद्यः सालेगु जात्रा, पाहाँचः¥हेया घोडेजात्रा, अथे तुं इन्द्रजात्राया इलय् म्वाःद्यःत गणेश, भेलु व कुमारी द्यःया रथ सालेगु जात्रा, सापारु, लाखे प्याखं, असनय् द्यः ल्वाकेगु जात्रा नापं थीथी कथंया द्यःतय्गु जात्रां यानाः आकर्षित जुयाः नेपाः देशय् भ्रमण याःवइगु खः । 
 
थथे नेवाः संस्कृति व मौलिकतां जाःगु थीथी नखःमध्ये अतिकं महत्वं जाःगु स्वन्ति नखः कार्तिक कृष्ण अथे धाय्बलय् कौलागा त्रयोदशीकुन्हुनिसें कार्तिक शुक्ल (कछलाथ्व) दुतियातक न्यान्हुयंकं हनेगु याइ । नेवाःतय्सं हना वयाच्वंगु थःगु हे बिस्कं पहः दुगु नखः मध्ये स्वन्ति नखः नं छगू खः । स्वन्ति नखःया झ्वलय् क्वःपूजा, खिचापूजा, लक्ष्मीपूजा, म्हपूजा व किजापूजा यानाः हनेगु याइ । क्वःपूजानिसें किजापुजा तक न्यान्हुयंक हनीगु नखः जुयाः स्वन्ति नखःयात यमपञ्चक नं धाः । यमराज मत्र्यमण्डलय् च्वनाच्वंगु
न्यान्हुया लुमन्तिकथं यमपञ्चक धाइगु खः । म्वहनिबलय् थीथी शक्तिपीठय् वनाः नवरात्री मेला हनेगु चलन दु थें स्वन्तिबलय् नं पञ्चरात्री मेला हनेगु धकाः बाजं थानाः थीथी शक्तिपीठय् वनेगु चलन दु । 
 
स्वन्तिया न्हापांगु दिं कार्तिक कृष्ण (कौलागा) त्रयोदशीकुन्हु क्वःयात यमदूत धकाः हनेगु याइ । क्वःया थीथी विशेषतां जाःगु गुण दयाः पूजा याय्गु चलन दुगु खः । मनूयात थीथीकथं ग्वाहालि याना वयाच्वंम्ह क्वखं थीथी इलय् सुचं नं बी व ई कनी धइगु पुलांगु धारणा दु । झी नेवाःतय्गु पुलांगु चलन कथं पशुपंछितय्त नकेमाः धइगु चलन कथं झीसं आःतकं नं चखुंबखुं, क्वःयात जाकि, जा भाग तयाः नकेगु चलन दनि । क्वःपूजाकुन्हु क्वःयात विशेष कथं हनेगु झ्वलय् स्वांँ, सिन्हः व जा भाग लप्तेय् तयाः क्वःयात नकाः पूजा याइ । 
 
स्वन्तिया निन्हुगु दिं कौलागा चतुर्दशीकुन्हु खिचायात हनेगु याइ । थ्व दिंयात नरक चर्तुदशी नं धाइ । खिचायात नं यमदूतया रुपय् कयातःगु दु । खिचायात भैरवया वाहन कथं नं काः । खिचां मनुतय्त थीथी कथं रक्षा याना वयाच्वंगु दु । खिचायात खिचापूजा कुन्हु स्वां, सिन्हः तिकाः स्वांमाः क्वःखाय्काः मरिचरि नकाः पूजा याइ । 
 
कार्तिक औंशी स्वन्तिया स्वन्हुगु दिंकुन्हु लक्ष्मी पूजा धकाः सुथय् सायात लक्ष्मी द्यः भापियाः पूजा याइसा बहनी लक्ष्मी द्यःयात पूजा याइ । गुंपुन्हिकुन्हु ल्हातिइ च्यूगु रक्षा सूत्रयात लक्ष्मीपूजाकुन्हु सायागु न्हिपनय् चिनाबी । सी धुंकाः स्वर्गय् वनेगु लँपुइ लाइगु
वैतरणी खुसि सां तरे याना बी धइगु धार्मिक मान्यता दु । सायात गौमाताया रुपय् नं मान्यता बियातःगु दु । गौहत्या महा पाप खः धकाः झीगु देशय् गौहत्यायात मनू हत्या बराबर कथं कानूनी व्यवस्था यानातःगु दु । साया स्वापू नं यमराज व यमलोक नाप दु । थथे थीथी महात्व दुम्ह सायात लक्ष्मी पूजाकुन्हु सुथ न्हापां स्वां सिन्हः तिकाः स्वांमाः क्वखाय्काः पाछै, सिसाबुसा नकाः पूजा याइ । 
 
कौलागा औंशीकुन्हु पूजा याय्माःम्ह लक्ष्मीद्यःयात खिउँसे मच्वनेमा धकाः थीथी मत, मैनमत व पाल्चा च्याकाः झःझः धाय्काः पिखालखुनिसें म्ह्याय्मचां वा भौमचां सौबँ थिलाः लः हाय्काः निसी यानाः तुफिं लक्ष्मी द्यः छेँय् दुकाय्गु याइ । लक्ष्मीद्यःयात धनधान्यया देवी व ऐश्वर्यया प्रतीक कथं काइ । नेवाःतय्सं कथं थःगु हे नेवाः संस्कृतियागु ख्याः व कुबेरलिसे च्वनाच्वंम्ह पुंतय्सं च्वयातःम्ह लक्ष्मीद्यःया किपा यात हे पुज्याइ । प्यपा ल्हाः दुम्ह, अर्घ पद्मासनय् फ्यतुनाः जवगु पुलि काउल्याया म्हय् दिकाच्वंम्ह, जवगु ल्हातं ज्वला न्हाय्कं व खवःगु ल्हातिं सिन्हःमू ज्वनातःगु दइसा मेगु निपा ल्हातय् अभय व वर मुद्रा दुम्ह लक्ष्मी द्यःयात हे पूजा याइगु खः । लक्ष्मी द्यःया गणया रुपय् च्वनाच्वंम्ह कुबेर व ख्याः दुम्ह लक्ष्मीया हे लक्ष्मी पूजा कुन्हु झी नेवाःतय्सं थःगु पहलं पूजा याय्गु चलन दु । 
 
स्वन्तिया प्यन्हुगु दिं, कार्तिक शुक्ल (कछलाथ्व) पारु कुन्हु म्हपुजा याय्गु व न्हूदँ हनेगु न्हि खः । नेवाः संस्कृतिया बिस्कं मौलिकतां जाःगु थीथी संस्कार तान्त्रिक  विधि कथं नं न्ह्याना वयाच्वंगु नखःचखःमध्ये म्हपूजा छगू नं खः । नेवाःतय् थःगु म्हयात हे द्यः भाःपियाः म्हपूजा याय्बलय् थःगु म्हय् मभिंगु तत्व दुहां वय् मफयमा दिंदशा भिनेमाः, साहु त्यासा काय् म्वाःलेमाः, न्हियान्हिथं यानागु ज्या ताःलाय्मा, ताः आयृु जुइमा धकाः थीथी कथंया आशिका यानाः संग कयाः स्वां, सिन्हः तिनाः म्ह पूजा याइ । 
नेवाःतय् सगं संस्कृतिइ आःतकं महत्वं जाःगु खँ सुलाच्वंगु दु । सगं सर्वगुण सम्पन्न नसा खः।
 
पंञ्च महाभूतं बने जूगु झीगु म्हय् न्यागु तत्व बल्लाय्मा, म्ह स्वस्थ जुइमा धकाः बीगु सगंया तःधंगु महत्व दु । मनातःगु ख्येँय् (आकास तत्व), वः (वायू तत्व), ला (पृथ्वी तत्व) न्या (जलतत्व) व अय्लाः (तेजतत्व) खः । थथे पञ्चतत्वया कथं बीगु सगं नेवाः संस्कारय् जक दु । थुकियात पद्मपुराणय् थथे वर्णन यानातःगु दु, ‘मत्स्य मांस सुरा, लैह्य चौषय भाषय हारकै ।’ छेजःपिं सकसितं मचा जक्वं सिधःपिं मचातय्त नं समान रुपं म्हपूजा याय्गु नेवाः संस्कार खः । म्हपूजा याय्त पूर्वपाखे स्वकाः मन्दः दय्की । दकले न्हापां लखं मन्द च्वयाः व लः मन्दलय् उकी द्यःने पोताय् व अभिरं च्याहःया पलेस्वां बालुइक च्वयाः उकि दुने सिथय् लाक ताय्, उकी दुने मुस्या, माय्, आखय् व दथुइ लाक्क चिकं मन्दः च्वइ । थथे मन्दलय् तइगु ताय्यात स्वर्गया स्वां, मुस्या शनिश्चर, माय् संकटा, आखेय् करुणामय व चिकं मन्दःयात आत्माया रुपय् कयातःगु दु थथे च्वयातःगु मन्दलय् थःगु म्ह भाःपियाः शक्ति संचय यानाः म्हपूजा याय्गु खः धाइ । छेँजः सकसित गाक्क मन्दः च्वयाः दकले च्वय् सुकुन्दा हासा, तुफि, द्यःयात नं मन्दः दय्काः पूजा याइ । मन्दःया झ्वलय् च्वय् धर्मदूत व क्वय् कर्मदूतया लागि नं मन्द च्वयाः पूजा याइ । 
 
मन्दः न्ह्यःने छसिकथं छेँजःया थकालिनिसिें दक्वं च्वनेधुंकाः छेँयाम्ह नकिम्हं ल्हातय् क्वतः कयाः सकसित पालंपाः पूजा याना ह्याउँगु जाकि सिन्हः तिकी । नकिम्हं फच्छि न्ह्यंगु सिफलय् तानातःगु सिसाबुसा, जाकि, स्वां, सिन्हः, ग्वय् व चाःचू ध्यबा तयाः पालंपा छम्ह छम्हेसित छ्यनंनिसें स्वकः तक लुकी । नकिम्हं हे सकसिया मन्द न्ह्यःने तयातःगु तःसि, ख्वःसिं, कटुस, ग्वय्स्वां व क्वखानापं सिसाबुसा दुगु भु लःल्हाइ । थथे नकिम्हं लःल्हाःगु भु कयाः भागियानाः उकी दुगु क्वखा व स्वांमाः क्वखाइ । मन्दलय् खेलुइताः च्याकाः झलमल यानाः मन्द न्ह्यःने झ्वःलाक च्वंपिं छेँजःया सकसितं ख्येँय् सगं बीम्ह नकिम्हं जव ल्हातिइ मनातःगु ख्येँय्, पुकातःगु न्या, ला व वः अले खव ल्हातिइ अय्लाखं जाःगु सलिं तयाः सगं बी । ख्येँय् सगं बी न्ह्यः धौ सगं बीगु धकाः धौ भ्यगः क्यनाः उकि भतिचा धौ लिकयाः मिजंया जवगु व मिसाया खवगु न्हकुइ धौसिन्हः बुरीपतिनं तिका बी । थथे सगं बी धुंकाः भ्वय्ब्व न्ह्यच्याकाः सकसित भ्वय् नकेगु याइ । 
 
थ्व हे दिंकुन्हु राष्ट्रिय विभूति शंखधर साख्वालं ११४१ दँ न्ह्यः देय्या जनतायात त्यासां मुक्त याना न्ह्याकूगु नेपाल सम्वत् नं हिली । न्हूगु दँ क्यंगु लसताय् न्हूदँया भिंतुना धकाः स्वनिगः व पिने पिने नं थीथी ज्याझ्वः यानाः हनाच्वंगु दु । 
स्वन्तिया न्यान्हु कार्तिक शुक्ल (कछलाथ्व) दुतियाकुन्हु किजापूजा याइ । तताकेहेपिसं थः दाजुकिजापिन्त पूजा याइ । किजापूजा याय्बलय् म्हपूजाय् थें हे मन्दः च्वयाः तताकेहेँपिन्सं थः दाजुकिजायात माया ममतां जाःगु मनं आशिका बियाः ख्येँय् सगं बियाः क्वखा, स्वांमाः क्वखाय्काः थीथी मरिचरि, सिसाबुसा नापं तयाः लःल्हाइ । दाजुकिजां नं थः तताकेहेँपिन्त थम्हं फुगु उपहार वा ध्यबाः बीगु याइ । किजापूजायात दाजुकिजा व तताकेहेँ दथुइ दुगु मतिनाया स्यल्लाःगु दसि कथं कायेगु याः।