येँयाः व कुमारीजात्रा
– प्रा. सुवर्ण शाक्य
‘यँ’ धइगु ‘ईन्द्र’ व ‘याः’ धइगु ‘जात्रा’ खः । ईन्द्रनापया स्वापू दुगु थीथी खँयात कयाः झीथाय् थन नखः पर्वकथं जात्रा मानय् यानातःगुलिं यानाः थुकियात ‘येँयाः’ धयातःगु खः । दैत्यनापया ईन्द्रया विजयकथं विजयध्वाँय् ब्वय्केगु यानाः सकसिनं खनेदय्क ताःहकःगु शालबृक्ष (च्वाम्वःमा) सिँग्वं हयाः उकी च्वय् ध्वाँय् चिनाः ब्वय्कीगु यात यःसिं थनेगु धयातल । येँ देसय्
हनुमानध्वाखाया कालभैरवया न्ह्यःने ञलाथ्व द्वादशि कुन्हु थुगु यःसिँ थनीगु खः । थुकुन्हुंनिसें च्यान्हुतक ‘येँयाः’य नामं थन जात्रा न्ह्यानाच्वनी । ञलागा चतुर्थि कुन्हु जात्रा क्वचाइ ।
येँ देसय् येँयाः हनेगु चलन जूगु खँ काय्बलय् द्वापरनिसेंया खँ स्वाना वइ । थुखेपाखेया खँ वाला स्वय्बलय् झीथाय् झिंप्यंगूगु सदिंनिसें ‘येँयाः’ शुरु जूगु सीदु । ‘यँ’ अथवा ईन्द्रया विषयस थन तःगूमछि किंवदन्ति व धापूत न्यनेदु । अथेसां ईन्द्रया मां बसुन्धराया गणेद्यःया ब्रत च्वनेत गणेद्यःयात यःगु पालिजाःस्वां व फकं मृत्युमण्डलया झीथाय् थन दुगुुलिं काय्म्ह ईन्द्रयात उगु बस्तु काय्के हःबलय् ईन्द्रं मनूया रुपय् वयाः कर्किया क्यबलय् सुयाके मन्यंसे कयाच्वंबलय् क्यब थुवालं खंकाः खुँ धकाः ज्वनाः वयात ल्हाः चकंके बियाः प्यपुंक चिनाः दुवातय् ब्वयातःगुात हे ‘यँयाः’कथं कयातःगु क्वात्तुगु प्रचलित खँ जुल । थौंतकं मरुसतःा नापसंया दुवातय् चिनातःम्ह ईन्द्राजुद्यः ब्वयाः उकियात पूजाआजातकं याय्गु यानाच्वंगु दु ।
स्वां काःवंम्ह ईन्द्र इलय् लिहां मवःगुलिं ईन्द्रयात माय्के हय्कथं ईन्द्रं गइम्ह वया तुयूम्ह ऐरावत नांया किसियात छ्वयाहःगुली वयात नं लानाः थन पुलुकिसि वा तानांकिसि धकाः वइगु नं जात्रा यानाच्वन । किसि नं लिमथ्यंगुलिं ईन्द्रया मां बसुन्धरा थः हे वयाः मनूया रुपं खँल्हानाः खँु धकाः द्वपं बियाः चिनातःम्ह काय् ईन्द्रयात फ्यंकेबियाः त्वःतकेत क्यब थुवाःलिसे खँल्हानाः ‘छ्व’ थेंजाःगु बालि पाकय् याय्त मदय्कं मगाःगु शीत व खसु (हुस्सु अर्थात ँयन) बियाः त्वःतका यंकल । थनयापिन्सं स्वर्गया जुजु ईन्द्रया मां डाकिनी धकाः सीकाः थःपिनि जहान परिवार मदयाच्वंपिन्सं वयानापं वन कि स्वर्गय् वंपिं थःथितिं नापलाय् दइ धकाः वयात ज्वनाः वयानापंतुं जात्रा वनेत स्वत । थ्व हे खँयात कयाः झीथाय् ‘दागिं’ धकाः जात्रा जुयाच्वंगु खः । वयानापं स्वर्गय् वनाः लिहां वय्त लँ ल्वःमनी धकाः सतबीज ह्वलाः वंगु जुल ।
वयानाप वँवं यंकिदह (ईन्द्रदक) थ्यंबलय् दागिं अलप जुयाबिल । थुखे दागिंनाप वंपिं लिहां मवःगुलिं थः छेँजःपिन्सं इमित माःवनेकथं ताहाःया म्हय् मत तयाः माःवंगु जुल । थुकिया हे प्रतीक पँथय् पाल्चामत तयाः बहुमत (ताहाःमत) धकाः जात्रा याय्गु चलन जूगु जुल ।
थुबलय् च्यान्हुतकया दुने धार्मिक सांस्कृतिककथं थीथी विषयया प्रथात स्वानाः पुन्हियात येँयापुन्हि अर्थात ईन्द्र पूर्णिमा धाइगु जुल । थुकुन्हुयात येँयाःया मू दिं धाइगु खः । थ्व येँयाःया उत्सवया जुजु गुणकामदेवं ई.सं. १२९१पाखे चलनय् हःगु खः । येँ देसया जुजु प्रताप मल्ला इलय् (१६४२–१६७४) थुगु जात्रा उत्रत अवस्थाय् थ्यनाच्वंगु खः । थुम्ह जुजुं ईन्द्रध्वजोत्सवयात ईन्द्रजात्रा (येँयाः) धकाः नां छुनाः झझः धाय्क हनेगु याःगु खः । थ्व नखःया जात्रा दुने थाय्थासय् यमाःद्यः (ईन्द्राजुद्यः) ब्वय्कथं सिँया द्यःया मूर्ति ब्वय्गु याइ । मूमूगु थाय्स तःजाःगु ग्वरःमत च्याकी ।
झ्यालय् झ्यालय् तयाः दलूद्यः पुज्याइ । वँचूम्ह आकाश भैरव वंघलय् व तुयूम्ह ख्वाःपाः दुम्ह यलम्बर आजु धकाः स्वच्छन्द भैरवकथं हनुमानध्वाखाय् ब्वय्गु याइ । आकाश भैरवया पासाकथं ‘बाकाद्यः’ धकाः वतुइ खः ग्वयाः भैलःद्यः ब्वइ । इपिं भैलद्यःया म्हुतुं हाथ्वँ हाय्केगु धकाः थ्वँयाधाः वय्काः जात्राय् वःपिन्त समे इनाः नकेगु याइ । उपाकु वनेगु धकाः येँयाः शुरु जुइगु दिं द्वादशि कुन्हु थः मदुपिं थःथितिपिनिया नामं धुं धुपाँय् च्याकाः, तुतः ब्वनाः येँ देय्या पुलांगु सहरया सिथंसिथं व दुनें दुनें चाःह्यूवनी । थुबलय् न्हिं छप्वाःया दरं ३६५प्वाः मत बियाः वनीगु खः ।
उगु लँया दुने लाःपिं द्यःद्यःपिं चाःहिलाः दर्शन याइगु खः । थथे हे हल्चोकय् च्वंपिं सवःद्यः, मजिपाःया लाखे, किलाघःया दी (देवी) प्याखं, ख्वपया महाकाली प्याखं, प्रजापतिपिनि कुम्हो प्याखं व त्रिपुरेश्वरया दशअवतार आदि जात्रा स्वाना वयाच्वंगु दु । थ्व फुक्क छथी छथीया थःथःगु बिस्कं बिस्कंकथंया किंबदन्ति व विशेषतां जायाच्वंगु दु ।
ईन्द्रया हे विशेषताकथं दच्छिया झिंनिलाया दुनेया छगू लाया नांतकं ‘ञला’ धकाः च्वनावःगु दु । थुगु लाय् गुंलाबय्या सिलुम्ये हालेगु त्वःताः मालश्री म्ये हालेगु शुरु जुइगु खः ।
नेवाःतय् दकलय् पुलांगु जात्रा येँयाः खः । थ्व जात्रा नेवाःतसें नीस्वंगु खः । ईन्द्र सम्बनिध मूमूगु घटनां जाःगु थाय् जुयाः थुगु थाय्यात ईन्द्रया नामं येँदेय् धकाः धाःगु खः । येँयाःया इलय् यल, ख्वप व पिने पिने जिल्लाय् नं येँयाःया नामं जात्रा हनेगु याः । येँयाःया विशेषताकथं थ्व नखः च्यान्हुतक हनाः जात्रा नं च्यान्हुतक जुइगु खः । थ्व च्यान्हुया दुने जात्रा व हनीगु थीथी प्रथात थःथःगु मूदिं व थ्व च्यान्हुइ दुने बाहेक मेगु इलय् पिमदनीगु नियम व थिति दु ।
मजिपाः लाखे, पुलुकिसि, द्यःदेवीया प्याखं आदि मेबलय् पिमदनीग थ्वया गौरवमय प्रतिबद्ध चलन खः । थौंकन्हय् जुजु खलः, देय्या शासकपिन्सं ग्वसाः ग्वइगु पर्व दिनय् इमिसं याइगु विधि व्यवहार व समारोहस तकं पिहां वयाबीगु जुयावःगु खनेदु । थुकथं तपाःख्वाःया न्ह्यःने ब्ववइगु जूगु छगू साँस्कृतिक पर्वया अवमूल्यन व तपाःख्वाःया दासता स्वीकार जुल ला धइथें नं जुयावःगु खनेदु । ग नगथे थःपिनिगु साँस्कृतिक विधि हनेगु, पिदनेगु धइगुली अध्ययन यानाः थुइकाः स्वायत्तताया ख्याल यानाः जक नेवाः न्ह्यचिलेमाःगु थाय् दु । वथें वथें च्वंगु खँत ल्वाकबुक छ्यानाः पिथनेकथं नं जुयाच्वंगु खनेदु ।
गुगुं छता निता किंबदन्तिया लिधंसाय् नं न्ह्याना वयाच्वंगु दु । मजिपाः लाखेया अतिरिक्त झीथाय् मेमेपिं लाखेया नां न्यनेदु । गथे मिप्वाःलाखे, भुवाःलाखे, लाखे जुयाः ख्वःपालं पुयाः प्याखं हूवइगु जातिकथं ज्यापुलाखे, प्वःलाखे, दमाइलाखे धकाः व ऋतुकथं गुंलालाखे धकाः नं न्ह्याइपुकेत पिदं ।
थौंकन्हय् येँया धाय्सातं कुमारी जात्रायात बः बियाः काइगु जू । कुमारीया जात्रा हे येँयाः जात्रा मखु । कुमारी जात्रा ला येँयाःनाप स्वानाः जुयावःगु जात्राजक खः । थ्व इलय् कुमारीया जात्रा
याकूगु खः । कुमारीया जात्रा व येँयाःया जात्रा छगू हे मखु । कुमारी तलेजु भवानीया प्रतीक जूगुलिं मोहनिबलय् भवानी पूजा जुइगु बखतय् सम्मानित जुइगु खः । जनबहाःद्यः, बुंगःद्यः आदिया जात्राय् नं सम्मिलित जुइ । येँय् जुइगु जात्रा जूगुलिं नं थुबलय् स्वापू तयाः हनीगु दक्व साँस्कृतिक ज्याखँयात येँयाःया जात्राकथं कःघाना यंकूगु खः । जुजु जयप्रकाश मल्लं ई.सं. १७५२पाखे ईन्द्रजात्राया उत्सवनाप स्वानाब्यूगु खः । लिपा ने.सं. ८७६ निसें कुमारीयात खतय् तयाः देय् चाःहीकूगु धाइ ।
झीथाय् कुमारीया रुपय् थथे खतय् तयाः जात्रा याइम्ह द्यःयात ‘जीवित देवी’ धकाः बय्बय् यानाच्वंगु दु । थौंतक गुम्हं नं द्यःदेवीयात ‘मृतद्यः, मृतदेवी’ धकाः धाःगु न्यनेमदु । थ्व कुमारी नं जीवित द्यः खःसा मेपिं खनेमुदपिं द्यःपिं मृतद्यःपिं जुल ला ? थ्व छखे ल्वहंयात द्यःया प्रतीक मानय् याःथें खः । कुमारीनाप चाःहिकीपिं गणेद्यः व भैलःद्यः मस्तय्त तकं जीवितकथं कुमारीयात थें थाय् बियाः तयातःगु खनेमदु । थ्व द्यः जूपिं द्यः जुइगु ई फुत धाय्वं थःथःगु हे गृहस्थ स्वभावय् च्वनीपिंखः ।
थ्व जीवित द्यः धाःम्ह मिसामचा येँ देय्या निश्चित विहारया शाक्यपिनि म्ह्याय्मचा खः । शाक्यया म्ह्याय्मचायात कुमारी याःगु छगू संयोगजक खः । शाक्ययात बुद्धवंशी स्वभावतः आचरणशील, शुद्ध व पवित्र खः । येँयाःया कुमारी येँ देय्या तःधंगु विशेषता खः ।
थथे मनू कुमारी यलय्, ख्वपय् व थाय्थासय् गनं बज्राचार्य, गनं महर्जन आदि थीथीकथं दु । झी छेँपतिकं नं थीमज्यू मजूनिपिं म्ह्याय्मस्तय्त कुमारीकथं पर्वपर्वय् विधि हनीबलय् पुज्याय्गु, सम्मान याय्गु जुया वयाच्वंगु दु ।येँया कुमारीया खँय् जुजुखलःनाप स्वापू दुगु व जुजुपिन्सं हनाब्यूगुलिं अले येँ नेपाःया हे राजधानी जुयाच्वंगु थाय्या विशेष सम्मानित जुयाच्वंगु जुयाः थुकिया विशेषकथं महत्व, गौरब व प्रतिष्ठित जूगु तःधंगु विशेषताया खँ खः ।
थुम्ह कुमारी तुलजा भवानीया प्रतीककथं खः । थुकथं येँ देसय् कुमारी जीवित मनूया रुपय् वःगु खँ इतिहास धा बाय् विश्वासया खँ धा, उकिया थीथीकथंया खँत न्यनातःगु दु, सीकातःगु दु । छता खँ बरु तलेजु भवानीनाप पासा म्हितूम्ह धयातःमह मल्ल जुजु येँ देसया अन्तिमम्ह मल्ल जुजु जयप्रकाश मल्ल खः धाइगु ताक्सिं खँ इलय्ब्यलय् न्यनेदु । उम्ह देवीनाप पासा म्हितूम्ह धयातःम्ह जुजु त्रैलोक्य मल्लया काय् जगज्ज्योति मल्ल खः धाइ ।
