संविधान, नेवाः स्वायत्त क्षेत्र व नेवाः सरोकार
–श्रीकृष्ण महर्जन
संविधान सभापाखें निर्माण याःगु संविधान संशोधन मयातले आः नेवाःतय्गु अधिकार वइमखु धाइपिं व संविधानय् हे दुने च्वना नं नेवाःतय्सं थःगु अधिकार काय्ज्यू धाइपिं मदुगु मखु । संविधान संशोधन याय् माः वा याय्म्वाः धाइ पिनिगु दथुइ नेवाः अधिकार, नेवाः पहिचानयात कयाः छगू कथं तीब्र बहस जुयाच्वंगु दु । संविधानं नेवाः तय्त अधिकार बिया तःगु मदु धाइपिं व आःदुगु अधिकारयात कयाः थप अधिकारया नितिं न्ह्याः वनेमाः धाइपिं विभाजित जुयाच्वंगु दु नेवाःत ।
राजनीतिक दल तय्गु लाइन कथं हे नेवाःत विभाजित जुयाच्वंगु खः । नेवाः तय्त अधिकार माः धइगु सवालय् छप्वाः हे म्हुतु दु, तर छु अधिकार ? गुकथं अधिकार काय्गु धइगु सवालय् धाःसा मत बिभाजन खनेदु । लिपांगु इलय् वयाः ला ३ नं.प्रदेशया नां नेवाः पहिचानया आधारय् तय् माः धइगु सवालय् तकं नेवाः तय्सं थःथःगु मतः तय्गु ज्या जुल ।
३ नं. प्रदेशयानांया सवालय् नं नेपाःया आदिवासी जनजाति तय्सं सरोकार क्यनाः ‘नेवाःताम्सालिङ’ प्रदेश धकाः नां तय्माः धकाः सः थ्वय्केगु नापं थःगु हे कथं दबाव बीगु याना वयाच्वंगु मदुगु नं मखु । अथे हे नेवाः तय्गु दथुइ ३ नं. प्रदेशया नां नेपालमण्डल तय्माः धइगु सः थ्वय्केगु ज्या यानाच्वंगु जूसां संस्थागत रुपं धाःसा ज्या जुया च्वंगु खने मदु । नेवाः, तामाङलिसें आदिवासी जनजाति तय्सं मंकाः कथं नेवाः ताम्सालिङ प्रदेश नां तय्माः धकाः संघर्ष याना च्वंगु दु, दबाव बियाच्वंगु दु ।
अथे मदिक्क संघर्ष याना वयाच्वंगु जूसां नं ३ नम्बर प्रदेशया राजनीतिक समीकरण नापं सांसद तय्गु ल्याःया ल्याखं स्वल धाःसा नेवाः ताम्सालिङ प्रदेश नां च्वनीगु संभावना तसकं म्हो जक दु । आःया अवस्थाय् ३ नं. प्रदेशया नां ‘बागमती’ वा मेगु छुं नं कथंया भौगोलिक पहिचानया आधारय् ‘मंकाः म्हसीका’ नां तइगु संभावना अप्वया वयाच्वंगु दु धकाः स्वयम् पहिचान पक्षधरया नेवाः नेता तय्सं तकं अनौपचारिक रुपं स्वीकार याना हःगु खनेदु ।
नेपाःया आदिवासी जनजाति, मधेसीनिसें उत्पीडित समुदायपाखें संविधानयात कयाः असन्तुष्ट प्वंका वयाच्वंगु अलय् प्रदेशया नांया सवालय् नं थःपिनिगु सः थ्वय्का वयाच्वंगु अवस्थाय् राजनीतिक दलया नेता तय्त नं थुकियात कयाः यःसां मयःसां न्ववाय्त बाध्य जुया च्वंगु दु । उकिं आदिवासी जनजाति, मधेसी नापं उत्पीडित समुदायया माग पूवंके माः धाय्गु यानाच्वंगु दु । प्रमुख दलया नेतातय्सं नापं सांसद तय्सं नं आदिवासी जनजाति, उत्पीडित समुदायया माग सम्बोधन याय्माः धकाः न्व वानाच्वंगु छगू रहरं मखु बाध्यतां खः ।
उकथं न्ववाय्गु ज्या मयात धाःसा कन्हय् वनाः आदिवासी जनजातिनिसें उत्पीडित समुदाय थःपिं नाप तापाना वनी । अलय् पार्टीया कार्यकर्तात तकं तापाना वनी धइगु ताय्का नं अथे न्व वाना च्वंगुु अनुमान याय्छिं । राजनीतिक दलया नेताय्सं छु धया च्वन ? इमिसं धाइगु खँ आःया अवस्थाय् संविधान कथं छु दु ? अलय् नेवाःतय्गु अधिकारया नितिं नेवाःतय्सं संविधानया छु छु खँ थुइके माः ? संविधानया आधारय् अधिकार काय्त गुकथं वने माः धइगु बारे नं बहस याय् माःगु अवस्था दु ।
संविधान सभापाखें जारी याःगु संविधान यात कयाः दुग्यंक बिचाः याना स्वल धाःसा मूल रुपं स्वंगू तहया सरकार केन्द्रीय सरकार अर्थात संघीय सरकार, प्रदेश सरकार व स्थानीय सरकार खःसा अनं लिपा विशेष क्षेत्र, स्वायत्त क्षेत्र व संरक्षित क्षेत्रया व्यवस्था याना तःगु दु । राजनीतिक अधिकार मदुगु थुकथंया विशेष क्षेत्र, स्वायत्त क्षेत्र व संरक्षित क्षेत्र दुने च्वनाः मेमेगु अधिकार काय् फइगु अवस्था धाःसा मदुगु मखु ।
लिपांगु इलय् वयाः राष्ट्रिय मानवअधिकार आयोगं नेपाःया संविधान कथं स्वायत्त क्षेत्र, संरक्षित क्षेत्र व विशेष क्षेत्र घोषणा याय्त नेपाल सरकारयात सिरफारिस याय् धुंकूगु दु । नेपाःया संविधानया धारा ५६ य् न्ह्यथना तःकथं स्वायत्त, संरक्षित व विशेष क्षेत्रया अवधारणा कार्यान्वयन याय्त राज्यया हे छगू अंगया रुपय् दुगु राष्ट्रिय मानवअधिकार आयोगं तकं सिफारिस याय् धुंकूगु दु ।
नेपाःया संविधानया भाग ५ या राज्यया संरचना व राज्यशक्ति बाँडफाँडय् दुगु धारा ५६ अन्तर्गत ५ नम्बरय् उगु खँ न्ह्यथना तःगु दु । उगु धाराय् च्वयातःगु दु कि ‘संघीय कानून कथं समाजिक साँस्कृतिक संरक्षण व आर्थिक विकासया नितिं विशेष, संरक्षितवा स्वायत्त क्षेत्र कायमयाय् फइ ।’ थुकिया अर्थ स्वनिगःया स्वंगू जिल्ला येँ, यल व ख्वप जिल्ला आदिवासी नेवाः तय्गु आदि भूमि जूगुलिं थुगु लागा यात ‘नेवाः विशेष क्षेत्र’ वा ‘नेवाः स्वायत्त क्षेत्र’ घोषणा याय् फइगु अवस्था दु ।
थ्व हे दथुइ रुपन्देही जिल्लाया तिलोत्तमा नगरपालिकां वडा नं. १७ यात स्वायत्त क्षेत्र कथं घोषणा याय्त नेपाल सरकारयात इनाप याःगु दु । नगरपालिकां स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन २०७४या दफा ९९ या उपधारा २ या ‘ग’ कथं वडायात स्वायत्त क्षेत्र घोषणा याय्त नेपाल सरकारयात सिफारिस याःगु खः । स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐनय् छगू हे भाषावा संस्कृति दुगु समुदायया संघन उपस्थिति वा बाहुल्यता दुगु सामाजिक नापं आर्थिक विकास सूचकांक राष्ट्रिय औसत स्वयां म्हो जूगु जिल्ला स्थानीय तह वा वडायात प्रदेश सरकारया परामर्शय् नेपाल सरकारपाखें स्वायत्त क्षेत्र घोषणा याय् फइगु व्यवस्था याना तःगु दु ।
व हे व्यवस्था कथं स्वायत्त क्षेत्रया नितिं माःगु मापदण्ड दुगुलिं सम्वन्धित विकासय् सिफारिस याय्त निर्णय कार्यपालिकाया मुँज्यां याःगु खः । थारु समुदायया बाहुल्यता दुगु थुगु वडा साविक गोंगालिया गाविसय् लाना च्वंगु दु । भौतिक व सामाजिक विकासया ल्याखं थुगु वडा तिलोत्तमाया मेमेगु वडा स्वयां ल्यूने लाना च्वंगु दु । स्थानीयवासीया उत्थानय् विशेष ज्याझ्वः सञ्चालन याय्त ग्वाहालि जुइगु विश्वास कथं वडायात ‘स्वायत्त क्षेत्र घोषणा’या नितिं नेपाल सरकारयात इनाप याय्गु निर्णय नगर कार्यपालिकाया मुँज्यां याःगु खः ।
स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन स्वायत्त क्षेत्रया विकासया नितिं नेपाल सरकारलिसें प्रदेश सरकारं विशेष ज्याझ्वः न्ह्याकेत बाय् उकिया नितिं थप बजेट ब्यवस्था याय् माःगु न्ह्यथना तःगु दु । थुगु हे विशेष ज्याझ्वः न्ह्याकीगु इलय् सम्वन्धित जिल्ला सभा, गाउँपालिका वा नगरपालिकालिसे समन्वय याय् माःगु नं ऐनय् न्ह्यथना तःगु दु ।
स्वनिगः यात नेवाः स्वायत्त विशेष क्षेत्र कथं घोषणा याय् फत धाःसा कन्हय् वनाः स्वनिगलय् नेवाः तय्गु साँस्कृतिक, धार्मिक, भाषिक नापं फुक्क खँ यात दुथ्याकाः नेवाः पहिचानयात हे लिच्वः लाइ कथंया ज्या याय्त नेवाः तय्के सहमति काय्माः धकाः धाय् फइगु अवस्था वइ । थुगु खँय् न्ह्याग्गु हे राजनीतिक दलया नेतानिसें कार्यकर्ता तय्सं तकं विरोध याय् फइमखु । थुकिया अर्थ नेवाः तय्गु म्हसीका ल्यंकेमाः, नेवाः पहिचानयात संरक्षण याय्माः, विकास याय्माः धइगु सवालय् तकं छगू कथं आम सहमति जुइ ।
उकिं यानाः नेवाः अधिकार ल्यंका तय्गु नापनापं कन्हय् वनाः प्रदेशय् हे नेवाःतय्गु विशेष अधिकार दय् माःगु सः तय्गु छगू तःधंगु आधार जुइ । नेवाः तय्गु पहिचान ल्यंका तय्गु नितिं थ्व छगू तःधंगु ज्या जुइ । देय्या राजधानी हे स्वनिगलय् जुयाच्वंगु अवस्थाय् स्वनिगलय् हे नेवाः पहिचानयात सुरक्षित, विकास नापं संरक्षण याय्गु ज्या प्रदेश सरकारं जक मखु, केन्द्रीय सरकारं नं प्राथमिकता बियाः ज्या याय्त बाध्य जुइ । थ्व धइगु नेवाःतय्गु नितिं तसकं बांलाःगु ज्या जुइ । स्वनिगःयात नेवाः स्वायत्त क्षेत्र घोषणा याके फत धाःसा नेवाः तय्गु नितिं जक मखु, समग्र नेपाःया आदिवासी जनजाति तय्गु नितिं नं पहिचानया आन्दोलन न्ह्याकेगु नितिं छगू आधार जुइफइ ।
थारुतय्गु नितिं स्वायत्त क्षेत्र घोषणा याय्त सिफारिस हे याय् धुंकूगु अवस्था अले राष्ट्रिय मानवअधिकारपाखें नं सरकारयात स्वायत्त क्षेत्र, संरक्षित क्षेत्र व विशेष क्षेत्र घोषणा यानाः कार्यान्वयन याय्त नेपाल सरकारयात सिफारिस तकं याय् धुंकूगु अवस्था खः । थ्व इलय् नेवाः तय्सं थःपिनिगु आदिभूमि अर्थात स्वनिगः यात नेवाः स्वायत्त क्षेत्र कथं घोषणा याकेगु नितिं च्यूताः तय्माःगु व बहस न्ह्याके माःगु अवस्था ब्वलना वःगु दु ।
उकिं नेवाः पहिचान पक्षधरया न्ह्यलुवा तय्सं जक मखु, पहिचान नापं नेवाः सभ्यताया खँ ल्ह्वनीपिं नेवाः तय्सं तकं आः संविधानय् दुगु थुगु व्यवस्थाय् नेवाः तय्सं ध्यान तय् माःगु, सरोकार क्यनाः बहस न्ह्याके माःगु ई वःगु दु ।
