सायाःनखःया झ्वलय् किपूया सायाः व युद्धया घटना
श्रीकृष्ण महर्जन
स्वनिगःया आदिवासी नेवाः तय्सं सायाः कुन्हु गथे मनूयात हे सा याना छ्वइगु चलन न्हापांनिसें न्ह्याका वयाच्वंगु दु धकाः गोपालराज वंशावलीइ तकं न्ह्यथानातःगु दु । लिपा मल्ल कालय् वया थुकियात व्यवस्थित याःगु खः धकाः धाइ । अझ विशेष याना प्रताप मल्लया इलं निसें व्यवस्थित जूगु अनुमान याना तःगु दु ।
अबलें निसें हे सायाः नखः ह्याना वयाच्वंगुलिं आः वयाला नेवाः तय्गु छगू महत्वपूर्ण संस्कृति हे जुयाबिइ धुंकूगु दु । स्वनिगःया थी थी नेवाः वस्तित मध्ये छगू तसकं पुलांगु कथं नालातःगु वस्ति खः किपू । ये“य् नं दक्षिणपाखे लाःगु ऐतिहासिक नापं
सांस्कृतिक रुपं तसकं महत्वपूर्णगु किपुली थी थी कथंया नखः चखःत हना वयाच्वंगु नखःत मध्ये सायाः नं छगू खः ।
किपुलिइ सायाः कुन्हु दच्छिया दुने मदु पिनिगु चीर शान्तिया कामना यासें मनूयात ‘सा’ यानाः वा ‘सा’ हे जूसां छ्वया हइगु चलन दु । अथे हे किपुलिइ सायाः कुन्हु ‘सा’ छ्वया हइग ुयामेगु छगू नं विशेषता धाइगु हामा मन्त कि अर्थात छे“या मूलम्ह मनू मन्तकि अझ अप्वः प्राथमिकता बियातःगु खनेदु । अथे छे“या मूलम्ह मिजं मन्त धाःसा ज्वःसा छ्वया हय्माःगु चलन दु । अथे हे छे“या मूलम्ह मिसा मन्त धाःसा गुज्वः पतासि घाकाः थी थी कथंया ख्वाःपाः पुइकाः छ्वया हय् माःगु चलन दु ।
तिर ख्वाःपाःया प्याखं
उकथं वसः घाना वइपिन्सं पुयावइगु ख्वाःपाःयात स्थानीय भासं “तिर ख्वाःपाः” धाय्गु याना वयाच्वंगु दु । उकियात तीर्थ ख्वाःपाः नं धाइ । अले न्हापा न्हापा जूसा तिरख्वाःपाः पु याः प्याखं ल्हुयावनेगु यानातःगु जूसां थौंकन्हय् धाःसा अथे प्याखं ल्हुइगु मयाः । उकथंया तिरख्वाःपाः पु याः प्याखं ल्हुइगु यात “आजुद्यः या प्याखं” नं धाय्गु याना वयाच्वंगु दु । आजुद्यः या प्याखं धाय्गु याना वया च्वंगुलिं किपूमितय् आजुद्यः बाध भैरव जूगुलिं उकियात बाध भैरवया प्याखं नं धाय्गु याना वयाच्वंगु दु ।
गुलि गुलिसिनं उगु ख्वाःपाः “अष्टमातृका गणया ख्वाःपाः” धाइपिं नं दु । न्ह्याग्गु हे जूसां आखिर किपूया सायाःयात नेतृत्व याना वनेगु ज्या धाःसा व हे तिरख्वाःपाः पु या वःपिन्सं याइगु खः । थौंकन्हय् तक नं उगु तिरख्वाःपाः पु या वः पिन्सं हे नेतृत्वयानाः सायाः न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।
थुकथं स्वय् बलय् किपुली सायाः कुन्हु न्हापांनिसें हे तिरख्वाःपाः पु या वइगु चलन दु गु खः धकाः धाय् छिं । अथे हे गुपुन्हिया इलय् छुं नं कथंया ध्याचू नकेगु निसें मनूतय्त मेगु इलय् धाल धाःसा तं चाइगु जुयाः उगु इलय् धाय्गु याना वयाच्वंगु दु । अथे ध्याचू नकीगु कथंया अभिनय याना वइगु यात किपूमि तय्सं कःतू वइगु धया वयाच्वंगु दु । किपुली न्हापांनिसें हे सापारु कुन्हु कःतू वइगु चलन दुगु जुयाच्वन । अथे तिरख्वाःपाःया प्याखं, सायाः निसें कःतू वनेगु चलन किपुली मल्ल कालया इलंनिसें हे दुगु खय् माः धकाः अःपुक अनुमान याय् छिं ।
धे धे पापा प्याखं
किपुलिइ सायाः कुन्हु पिकाइगु छगू महत्वपूर्णगु प्याखं खः “धे धे पापा प्याखं” । तिरख्वाःपाः पुया वःपिं ल्यूल्यू धाः बाजंया तालय् प्याखं ल्हुयावनीगु आकर्षक प्याखं “धे धे पापा” खः । धे धे पापा प्याखंया नितिं थाइगु बोल हे छगू कथं ध्याचू नापं ख्याच्वःया संकेत बियाच्वंगु दु । छुं नं कथंया कुचा कुचा याय्गु धइगु ध्यनेगु खः । उकिं ध्यध्य धकाःबोल थाइगु खःसा अथे हे ध्यना जक मगाना पाला बीगुया अर्थय् पापा धकाः नं धया च्वंगु दु । छखे न्ह्याइपुगु ख“ग्वःथें च्वंसा छखे तसकं ग्यानपूगु ख“ग्वःजुयाच्वंगु धेधेपापा प्याखं क्यना वयाच्वंगु दु ।
थुगु प्याखं छगू कथं कःतू वःगु प्याखं कथं क्यना वयाच्वंगु दु । थी थी कथंया ख्वाःपाः पु याः क्यना वयाच्वंगु थुगु प्याखं सायाःया आकर्षण जुयाच्वंगु दु । छगू हे तालय् सकलें ख्वाःपाः पु यातःपिं नापं मेमेपिं ख्यालः वः पिं तकं प्याखं ल्हुया वइगु धेधेपापाप्याखं यात धार्मिक व सांस्कृतिक मिखां स्वया वया च्वंगु दु । तर थुगु प्याखं धाःसा बास्तवय् ऐतिासिक घटना नाप स्वाना च्वंगु खने दु । धेधेपापाप्याखं यात किपूमि तय्सं कःतू वइगु धकाः नं धाइ । कःतू धइगु करतुल अर्थात बांमलाःगु ज्या यात उला क्यनेगु कथंया अभिनय खः ।
ऐतिहासिक घटना
थुगु धेधेपापा प्याखं धइगु किपुली पृथ्वीनारायण शाह नं आक्रमण याःगु घटनानाप स्वाना च्वंगु दु । गोरखाया जुजु पृथ्वीनारायण शाह नं नेपाः एकिकरणया नामय् थाय् थासय् युद्ध याःगु खः । उगु इलय् किपुली नं पृथ्वीनारायण शाह नं तःक्वः मछि हे युद्ध याःगु इतिहासय् न्ह्यथना तःगु दु । पृथ्वीनारायण शाहया फौजं दकलय् न्हापां वि.सं. १८१४ सालं किपुली युद्ध याःगु खः । अले लगातार रुपं च्याद“ तक युद्ध यात ।
निक्वः तक ला बांम लाक्क हे पृथ्वीनारायण शाहया फौज बुत । अनंलि किपूया हे धन्चा नांम्ह धन वन्त सि“ ख्वाल यात साथ काल । सि“ ख्वालया ग्वाहालिं किपूया गढ पःखाः दुने वनाः आका झाकां युद्ध यात । अले वि.सं. १८२२ चैत्र ४ गते किपू त्याकूगु खः । उगु इलय् धन्चा नांम्ह धनवन्त सि“ख्वालं किपूया नितिं गद्दार याःगु अले छगू कथं देशद्रोही ज्या याःगु खः । उग ुकथं धनवन्तं याःगु तःधंगु अपराधयात उला क्यनेगु कथं सायाः कुन्हु दकलय् न्हापां सि“ख्वालया हाउ भाउ तकं मिले जुइक सि“यागु हे ग्यानपुसे च्वंगु ख्वापाः अथे हे वय्कःया कलाःया ख्वाः धकाः म्हुकं ख्वाःपाः दय्का ध्याचू नकेगु कथं कःतू वःगु खः ।
अथे कःतू वःगुयात हे धेधेपापा धाःगु खः । छगू कथं ध्य ध्यं अले पापा धकाः तसकं आक्रमक कथंया भाषायात धाः बाजाया बोलय् थानाः प्याखं ल्हुइकाहःगु खः । उकिं हे उगु प्याखंयात “धेधेपापा” धाःगु खः ।
अथे हे धनवन्त सि“ख्वालया छम्ह केहे“ नं दुगु जुयाःउकिया प्रतीक कथं छुं द“लिपा न्या“त्वाःख्वाःपाःपुइका नं प्याखं ल्हुइकेगु यात । अनंलिपा धन वन्तया निम्ह मस्त दुगु जुया छुं द“लिपा भ्वं यागु ख्वाःपाः दय्काः निम्ह पात्रत नं धेधेपापा प्याखनय् तनेगु याःगु खः । थुकथं विकासया झ्वलय् हाकनं ख्वाःपाःत ना वंगु खनेदत ।
थौंकन्हय्या प्याखं
थौंकन्हय् धेधेपापा प्याखनय् मुक्कं न्हय्पाः ख्वाःपाः दु । धनवन्त सि“ख्वालया ख्वाःथें जुइक दय्का तःगु सिँयाख्वाःपाः यात थौंकन्हय् ह्याउ“गु रंग पानातःगु दु । उकिं उगु सि“ख्वाःपाः यात ह्याउ“ख्वाःपाः नं धाय्गु याना वयाच्वंगु दु । उगु ख्वाःपाः पुइम्ह प्याखं म्वः नं चिकं तय्गु नितिं छ्यंगू नं दय्कातःगु कुलु ब“स्वाय्गु याइ । अले म्हय् जनी तकं खिपःया चिना तइ । थुगु ख्वाःपाः तसकं आकर्षक जू ।
अथे हे मेगु ख्वाःपाः धइगु म्हुकं ख्वाःपाः खः । थुगु ख्वाःपाः हाकूगु रंग पाना तःगु आकर्षक ख्वाःपाःखः । थुगु ख्वाःपाः पुइम्ह प्याखंम्वः नं दो को ब“ स्वाइगु खः । अथे हे न्या“त्वाः ख्वाःपाः अझ अजू चाइपुगु कथंया ख्वाःपाः खः । थुगु ख्वाःपाःपु यात म्हप्याखं म्वः नं च्वाफि ज्वना ब“ स्वाइगु खः । अथे हे चिची पाःगु ख्वाःपाः न्हापा भ्वं यागु खःसां आः वया पाताया दय्का तःगु दु ।
अले उगु ख्वाःपाःयात थी थी कथंया बापाः बापाः याना रंग पाना तःगु दु । उकिं चिची पाःगु ख्वाःपाः यात बापा च्याः नं धाय्गु याः । बापाः च्या ख्वाःपाः पुइपिं प्यम्ह मध्ये छम्हेस्यां कप्तांचा अर्थात काःचा, निम्हम्हेस्यां सिखःम्हा, स्वम्हम्हेस्यां करुवाअले प्यम्हम्हेस्यां देमा अर्थात भू ब“ स्वाना प्याखं ल्हुइगु खः । थुकथं ज्वनीगु सामानयात “धाकः” धाइगु चलन दु । अथे थी थी कथंया धाकः ज्वना ब“ स्वाइगु धइगु नं छगू कथं धनवन्त सि“ख्वालया परिवारयात तःधंगु ब्यंग याना तःगु खः धाइ ।
प्याखं ल्हुइकेगुथाय्
थुगु प्याखं किपूया मू मू त्वालय् क्यनेगु याना वयाच्वंगु दु । थी थी झिंन्यागू थासय् क्यने धुंकाःगुगु त्वालं न्ह्याकीगु खः, दकलय् लिपाउगु हे त्वालय् क्यनाः क्वचाय्कीगु चलन दु । न्हापा न्हापा जूसा छे“जःमदुपिनिगु परिवारपाखें जकः ग्वसाः ग्वय् माःगु उगु प्याखं थौंकन्हय् किपुली ऐतिहासिक झिंनिगू त्वाः यात पा लं पाः बीगु याना हःगु दु ।
थौकन्हय् उगु धेधेपापाः प्याखं क्यनेगु त्वाः धइगु १) लाय्कू, २) बाघभैरव, ३) तःननी, ४) सिंहदबू, ५) तःजाःफः, ८) देय् पुखू, ९) कुतुझ्वः, १०) बाहिगां, ११) पाद्यु त्वाः, १२) कुतिसाः, १३) समल, १४) द्यःध्वाखा व १५) गःछे“ त्वाः खः ।
थुकथं किपुली जूगु युद्ध अर्थात राजनीतिक घटना नाप स्वापू दुगु धेधेपापा प्याखं लिपांगु इलय् वयाः छगू आकर्षणया केन्द्र जुया ब्यूगु दु । सायाःया झ्वलय् पिथनीगु तिरख्वाःपाःया प्याखं अर्थात तिर्थ ख्वाःपाः नापं सायाः पिकाइगु स्वयांं नं आकर्षणया केन्द्र जुयावंगु नापं लोकंह्वाना वंगु दु । थुगु प्याखं मनोरञ्जनया नितिं जक मखु, किपूया ऐतिहासिक घटनालिसे स्वाना वयाच्वंगु, तर आःवया छगू महत्वपूर्ण व मौलिक संस्कृति कथंं विकास जुइ धुंकल धाःसां छुं पाइ मखु ।
