सिथि नखः : दँया लिपांगु नखः
– प्रकाश शाक्य
दँय्दसं नेवाःतय्सं न्ह्यइपुक्क हना वयाच्वंगु नखः मध्ये सिथिनखः नं छगू खः । तछलाथ्व षष्ठि खुन्हु हनीगु थ्व नखःयात चीहाकलं न्ववायेगु विशेषता दुपिं नेवाःतय्सं ‘सिं नखः’ धाइगु खः । गथांमुगः नखःयात काय्मचा नखः धाइगु खःसा थ्व नखःयात म्ह्याय्मचा नखः धाइगु खः । अथे हे गथांमुगः नखःयात दँया न्हापांगु नखः धाइथें सिथिनखःयात क्वचाःगु नखः धयागु धापू दु ।
नेवाःतय्गु नखः धाल कि अन छुं विशेष नसा व द्यःनाप स्वापू दइ । प्राचीनकालय् थ्व दिं कुन्हु नइगु नसा धइगु चतांमरि, कःनिमरि, दुसिमरि, सत्तु खः । आधुनिककालय् वयाः माय्वः, मूवः, कःसूवः नं थाय् काल । अझ थौंकन्हय् सिथिनखःया पर्यायवाची खँग्वः वः नयेगुथें जुल । द्यःया खँय् थ्व नखःबलय् पुज्यायेमाःगु विशेष द्यः धइगु मदु । थ्व दिं खुन्हु दकलय् न्हापां मूलुखाय् बँ थिलाः पुज्याइ । अनं लिपा थःथःगु इष्टद्यःयात न्हापां पुज्यासें थ्व नखः हनी ।
थ्व नखःया विशेषता धइगु सुचुकुचु यायेगु खः । सिथि खँग्वःया अर्थ नं थ्व हे क्यनाच्वंगु दु । पाणिनी न्ह्यः (९५३ शदी)यागु भाय्कथं ‘सि’या अर्थ सिइसेच्वंगु अर्थात बांलाःगु बांमलाना वंगु खःसा ‘थि’या अर्थ थिकेगु अर्थात बांलाकेगु खः । थुकथं बांमलाना वंगुयात बांलाकेगु खः । अथे जुयाः थ्व दिं खुन्हु विशेष यानाः लःनाप स्वापू दुगु थाय् बुंगाःचा, तुं, पुखू, ल्वहंहिति आदि थासय् सुचुकुचु यायेगु खः ।
थनिं न्यासःत्या दँ न्ह्यः थ्यंबलय् थ्व खँग्वःया अर्थया दुने स्यंगु लँ, फल्चा, पौ, पःखाः आदि भिंकेगु नं कःघात । ने.सं. ५७३ ख्वपय् च्वंगु यक्षमल्लया छगू ल्वहंपतिइ सिथि नखःया दिंयात कयाः थथे च्वयातःगु दु, ‘ख्वपय् च्वंपिं मनूतय्सं वा वये न्ह्यः थथुलँ व क्वथुलँय् च्वंपिन्सं थःथःगु इलाकाय् लाःगु थःथःम्हेसियां स्वयेगु याय्माः । मयात धाःसा छम्हेसित कूछि दण्ड यायेगु । पौ ल्ह्वंकेत माःगु सामान क्वाथ नायः नं बियाः सिथि न्ह्यः सिधयेकेमाः । पौ मर्मत मयाकल धाःसा सिथिया कन्हय् कुन्हु हे क्वाथ नायःयात १२दाम दण्ड याः ।’ आःतक लूगु मध्ये सिथि खँग्वः छ्यलातःगु थ्व हे न्हापांगु ल्वहंपौ खः ।
थ्व नखः छेँ पिने जक मखु, छेँ दुने नं सुचुकुचु नापं बं नं थिलेमाः । बँ थिलेगु पिखालखुइ च्वंगु मण्डपाःनिसें शुरु याइ ।
नेवाःतय्गु पुलांगु खँत्वा, खँभाय् कथं थ्व दिं खुन्हु म्वः मल्हुम्हेसित ‘सिथि फा’ धायेगु चलन दु । थ्व धाःगु अर्थ सिथि नखःयाम्ह फा अर्थात फोहरीम्ह पशु धाःगु जुइमाः ।
सिथि नखः व देपूजा
नेवाःतय्गु छगू म्हसीका धइगु देपूजा नं खः । देपूजा सिथिनखःया लच्छि न्ह्यः अर्थात अक्षय तृतियानिसें शुरु जुयाः सिथिनखः खुन्हु क्वचाइ । थःगु देपूजा न्यायेकीगु विशेष दिं दुपिन्सं व हे थःथःगु दिं खुन्हु न्यायेकीसा विशेष दिं मदुपिन्सं सिथिनखः कुन्हु न्यायेकीगु खः । सुयां थःगु दिं खुन्हु न्यायेकेमाःगु देपूजा छुंकथं पन धायेवं न्यायेकेमाःगु देपूजा थ्व हे सिथिनखः खुन्हु न्यायेकीगु चलन दु । थ्व दिं खुन्हु देपूजा न्यायेकीपिं यक्व दुगुलिं थ्व नखःयात देपूजा नखः नं धायेगु याः ।
नेवाःतय्गु ज्यापु जाति दकलय् पुलांगु जाति खः । थुमिगु देपूजा न्यायेकीगु ई थुबलय् मखुसे पाहाँचःह्रेया इलय् खः । पाहाँचःह्रे नखः गुणकामदेवं खड्ग आकारं न्हूगु बस्ति स्वनाः न्ह्याकूगु खः । अथे जूगुलिं सिथिनखःया इलय् देपूजा न्यायेकेगु चलन लिपा वयाः तिनि जूगु खनेदु ।
सिथिनखः व कोला राग
नेवाः समाजय् ऋतुकथं राग नं दुगु थें थ्व नखःया इलय् परोपकारी भावं जायाच्वंगु कोलारागया म्ये हाली धयागु पुलांपिं मनूतय्गु धापू दु । थ्व रागया विषय नमरानाप स्वानाच्वंगु भगवान बुद्धया छगू जन्म महासत्व राजकुमार खः । थ्व बाखंया वर्णन थथे खः, ‘पन्तिया राजकुमारपिं गन्धकुट पर्वतय् (नमोबुद्ध गुँ) शिकार म्हितः वंबलय् थः मस्तय्त दुरु त्वंके मफूगु व मचापिं धुँत नये पित्यानाच्वंगु खः । महासत्व राजकुमारयात करुणा वयाः हाकनं सुना नं मसीक लिहां वयाः थःगु म्हया ला थःम्हेसिनं हे ध्यनाः धुँतय्त नकूगु खः । थौंकन्हय् थ्व राग हालेगु चलन मदयेधुंकल ।
फय्लिंचा व सिथिनखः
न्हापान्हापा थ्व दिं खुन्हु छेँया पली पली भ्वंयागु फय्लिंचा दयेकाः चाःहिकेगु याइ । थथे यायेमाःगु खँय् वैवर्त पुराणय् श्री मञ्जुश्रीया बचन धकाः थुकथं च्वयातःगु दु, ‘जेष्ठ शुक्ल षष्ठि खुन्हु च्याकुं दुगु व छकू छकू कुं पतिकं पलेस्वां च्वयातःगु भ्वंयागु वा कापःयागु फय्लिंचा सिन्काय् तियाः पली चाःहिकेगु यात धाःसा फुक्क दोष नाश जुइ, अष्टमहाभयपाखें रक्षा जुयाः अष्टसिद्धि दइ ।’ बास्तवय् थ्व फय्लिंचा चाःहिकेगुया अर्थ फय् वयाच्वंगु दु कि मदु धकाः स्वयेत खः । छाय्धाःसा सिथिनखःया प्यन्हु खुन्हुनिसें सिनाज्या शुरु याइगु खः । वा वयेत फय् मदयेकं मगाः । मेगु सिथिनखः धुंकाःनिसें गथांमुगःतक बाजं थायेमज्यू धइगु चलन दु । थथे धाःगुया अर्थ नं सिनाज्या त्वःताः मेगु ज्या याःवने मज्यू धाःगु हे खः ।
कुमार द्यःनाप स्वापू मदु
थौंकन्हय् सिथिनखःयात गणेद्यःथें महाद्यः व पार्वतीया यौन क्रियाकलापपाखें बूगु मखुम्ह कुमारद्यःनाप स्वाका वयाच्वंगु दु । मार्कण्डेय् पुराणकथं थ्व दिं खुन्हु कुमार बूगु खः । थुमिगु धापूकथं सिथि खँग्वः षष्ठिपाखें वःगु खः । नेवाःभाय्या पहःकथं ‘षष्ठि’ अस्थि जुइफु । सिथि जुइगु सम्भावना मदु । अथे जूगुलिं सिथिनखः कुमारद्यःनाप छुं स्वापू मदु । हाकनं राजमार्तण्डय् भिं बचन धकाः थ्व दिं खुन्हु कुमार नं बूगु क्यनातलसा मेगु अयोध्याया जुजु दशरथया तःधिकःम्ह काय् रामचन्द्र लंकायाम्ह जुजु रावणयात बुकूगु दिंकथं नं कयातःगु दु । दक्षिण भारतया संस्कृतिकथं रावणयात बुकूगु दिं नेवाःतय्सं हना वयाच्वंगु मोहनि नखः खुन्हु खः ।
सिथिनखः कुमार द्यःनाप जक स्वाना वयाच्वंगु दु धाःगुया कारण थबलय् हे येँया न्हूघलय् कुमार द्यःया जात्रा खः । धनुष धारण यानाः म्हय्खा गयाच्वंगु ह्याउँगु रंग पानातःगु कुमारया सिँया मूर्तिया जात्रा बाखं थथे दु, ‘थ्व कुमार द्यः बलम्बुया काय्मचा खः । छन्हु व चाचाःहिलाः न्हूघलय् थ्यन । वं अन थः तंगु सियाः ख्वयाच्वन । अन त्वाःया छम्ह मनुखं मचायात वः व चतामरि बियाः ह्ययेकाः छेँय् यंकल । य
क्व दिं दयेकाः नं सुनानं काःमवःगुलिं व निःसन्तान मनुखं व मचायात थः काय् यात । छन्हु बलम्बुइ च्वंपिन्सं थः मचा न्हूघलय् दुगु सीकाः लित यंकेत काः वल । तर व मचा लिहाँ वनेत मानय् मजुयाः अन हे च्वनाच्वन । लिपा व मचा अन हे सिद्ध जुल । थ्व बाखं व अन कुमार द्यःया जात्रा याइगु पहः ज्वःलाः ।
सिथिनखःया निन्हु न्ह्यः द्यःयात न्हूघलय् च्वंगु फल्चाय् हयाः न्हवं याइ अर्थात म्वः ल्हुकाः शुद्ध याइ । कन्हय् खुन्हु लपुं छाय्धुंकाः दशकर्म खंकेगु पूजा याइ अर्थात व मचा अन त्वाःयाम्ह जुल धइगुकथं दीक्षित यात । वं दिं खुन्हु बलम्बुं छपाः तःपाःगु वः ज्वनाः पूजा याःवइ । अर्थात व मचायात लित यंकेत ह्ययेक वल । लित यंकेमफूगु जूगुलिं आः व मचायात अन त्वाःयाम्ह हे जुल धाःगुकथं सिथिनखःया कन्हय् खुन्हु जात्रा न्यायेकल ।
बलंम्बुइ च्वंपिनिगु बाखंकथं धाःसा इमिथाय् च्वंम्ह थ्व कुमार द्यः न्हूघलय् च्वंपिन्सं खुया यंकूगु खः । इमिसं आः नं व मचायात लित यंकेत तःपाःगु वः छपाः ज्वनाः ह्ययेक वनाच्वंगु दनी धकाः धाइ । षष्ठि खुन्हु इपिं हे द्यःपाला जुइ । तर थौंकन्हय् वः नं ज्वना मवयेधुंकल, द्यःपाला नं मजुइधुंकल ।
बलम्बुइ च्वंपिन्सं आःतक नं सिथिनखः खुन्हु अन कुमार द्यःया जात्रा यानाच्वंगु दनि । इमिगु नितिं थ्व दकलय् तःधंगु जात्रा खः । सप्तमि खुन्हु न्हूघलय् याइगु कुमार जात्राय् येँया लाय्कुली यंकाः पूजा फय्का तिनि जात्रा न्ह्याइगु खः । अभिलेखकथं येँया लाय्कूया खँ दकलय् न्हापां महेन्द्र मल्ल (ने.सं. ६८१–६९४)या पालय् वःगु खनेदु । थुकथं थ्व कुमार द्यःया जात्रा खुसःत्या न्ह्यःजक दुगु खः । नेपाःगालय् मूर्तिया विकास नं थःगु हे पहः दु । न्हूघलय् च्वंगु सिँयागु कुमारया मूर्ति नं न्हय्गूगु शताब्दीयागु धयातःगु मिलेजू । थुकथं विशेष यानाः सिथिनखः कुमार द्यःनाप छुं हे स्वापू मदु ।
कुमार द्यः व पिखालखु
सिथिनखः व कुमार द्यःनाप छुं स्वापू मदुसां नेवाः समाजय् थ्वयागु स्थान छेँया पिखालखुइ बियातःगु दु । थ्व खँय् नं छपू थजाःगु बाखं दु, ‘छन्हु महाद्यःयात निम्ह दाजुकिजा कुमार व गणेद्यः मध्ये सुयात न्हापांगु थाय् बीगु धकाः जाँच यायेकथं सुनां न्हापलाक्क सुमेरु पर्वत चाःहिलाः धर्मकर्म याना वइ, वयात नि न्हापां पुज्यायेमाःगु बरदान बीगु धाल । थथे धायेमात्रं कुमार थःगु म्हय्खा बाहां गयाः ब्वयाः सुमेरु पर्वत चाःह्यू वन ।
थुखे गणद्यः चीधिकःम्ह बाहान तिच्छु जूगुलिं जिगु नितिं मांअबु हे तःधंगु तीर्थ खः धकाः महाद्यः व पार्वतीयात स्वचाः चाःहिल । महाद्यवं गणेद्यःया थजाःगु ज्ञान थुइकाः वयात न्हापांगु थाय् बिल । चाःहिलाः वःम्ह कुमारयात मनूतय्गु छेँ स्वयेगु भाला बीगुकथं पिखालखुइ स्थान बिल ।
वास्तवय् कुमार व गणेद्यः न थुपिं निम्हं दाजुकिजा खः, न महाद्यः पार्वतीया काय्पिं हे खः । थुमिगु ऐतिहासिक जीवनीकथं गणेद्यःयात च्वय् सयेका बीगु भाला बियातःगु खः । अथे जूगुलिं
आखः च्वये स्यनीबलय् दकलय् न्हापां ‘श्री गणेशाय नमः’निसें शुरु याइगु खः । कुमार द्यः ईशाया स्वंगूगु शताब्दीया ग्ुणादयया बाखंकथं छम्ह ब्याकरणविद् खः । थथे थुपिं निम्ह च्वयेगुलिसे स्वानाच्वंगुलिं दाजुकिजा धाःगु खः ।
नेवाः समाजय् कुमार द्यःयात नागराज द्यः व कुम्हः द्यः नं धाइ । मनूतय्गु दिं मभिन धाय्वं सिथिद्यःयात समेबजि नापं न्या ख्येँय् तयाः पुज्यावनी । अलय् द्यःपाला नं ब्यूगु मत च्याःगुया लक्षण स्वपाः भिं मभिंया खँ कनी ।
सिथिनखःया वास्तविकता
सिथिनखः थ्व स्वनिगःया लः पितिना छ्वयेत बिज्याःम्ह गुरु मञ्जुश्रीनाप वःपिं निम्ह स्त्रीपिं बरदा व मोक्षादा (कंभनी व उपवंशनी) नाप स्वानाच्वंगु दु । गुरुं खड्गसिद्धि प्राप्त यायेत माःगु पूजा यायेन्ह्यः थ्व थाय् स्ुचुकुचु थ्व निम्ह स्त्रीपिन्सं याःगु खः । अथे जूगुलिं थ्व नखःयात मिसामचा नखः धाःगु खः । थ्व नखः धुंकाः वइगु गथांमुगःबलय् बौ तइगु व काय्मचा नखः धाःगुया कारण सुचुकुचु यायेधुंकाः थनच्वंपिं भूतप्रेततय्त सन्तोष यानाः पित छ्वयेत बौ तःगु खः । बौ तयेगु ज्या मिजंतय्सं जक याइगु जूगुलिं थ्व नखःयात काय्मचा नखः धाःगु खः । गथांमुगः सालीगु १२गूगु शताब्दीया इलय् दुहां वःगु छगू न्हूगु संस्कृति खः । थ्व लिपातिनि दुहां वःगु संस्कृति जुयाः गथांमुगः सालेधुंकाः जक बौ पूजा यायेमाः ।
खड्गसिद्धि लायेत सुचुकुचु याःगु, सिनाज्या शुरु याइगु, देपूजा याइगु स्वयेबलय् थ्व क्वचाइगु नखः मखुसें न्हापांगु नखः खः । क्वचाइगु नखः धाःगुया कारण सायद सिनाज्यां न्हूगु दिं न्ह्याइगुकथं काःगुलिं जुइ ।
सिथिनखःया ऐतिहासिकता थथे खःसां हाकनं थ्व नखःया खँय् छुं छुं अलमल जुयाच्वंगु दनी । पात्रकथं बछलागा चःह्रेयात सिथिचःह्रे क्यनातःगु दु । नेवाःतय्गु संस्कृति सिथिनखः बाहेक षष्ठि खुन्हु छुं हे नखः मदु । नखः छुयात धाइ ? चखः छुयात धाइ ? धइगु परिभाषाकथं सीकाब्व व नखत्या सःतेमाःगु भ्वय्यात जक नखः धाइगु खः । सिथिनखःबलय् थ्व नितां यायेम्वाःसां थ्वयात नखः धाय्गु याना वयाच्वंगु दु ।
अय्क स्वयेबलय् सिथिनखः बेदय् वर्णन जुयाच्वंम्ह कात्र्तिकेय कुमारनाप स्वानाच्वंगु खःला धयाथें नं च्वं । झी नेवाःतय्सं गुलि नं नखःचखः, जात्रा, पर्व दु, व फुक्क थ्व हे थाय्या ऐतिहासिक कालया घटनात खः । थथे धायेबलय् कात्र्तिकेय कुमार व नेपाःगाःया इतिहासनाप छु स्वापू दु ? थ्व नं माले हे माःगु जुल । सुभाय् ।
