सिनाज्या क्वचाय्कीगु गथांमुगः नखः
– श्रीकृष्ण महर्जन
स्वनिगःया आदिवासी नेवाःतय्गु थीथीकथंया जीवन्त संस्कृतित मध्ये छगू महत्वपूर्णकथं नालातःगु दु गथांमुगः नखः । दँय्दसं दिल्लागा चःह्रे कुन्हु हनीगु थुगु नखःनाप स्वापू दुगु गथांमुगःयात थीथीकथंया व्याख्या याना वयाच्वंगु दु । गथांमुगःयात त्रिशक्ति त्रिपद भैरव, शिवया प्रतीक, अर्धनारेश्वर, उमामहेश्वरया प्रतीक जक मखु, घण्टाकर्ण धकाः तकं धाय्गु याना वयाच्वंगु दु । गथांमुगः नखः झिंप्यंगूगु शताब्दीया इलंनिसें हे न्ह्याका वयाच्वंगु नखः खः धकाः धया वयाच्वंगु दु ।
गथांमुगः नखःया दिंयात तान्त्रिक विधिया ल्याखं तसकं महत्वपूर्णगु दिंकथं नं नालातःगु दु । उकिं ततःधंगु सिद्धि प्राप्त जुइगु दिं धकाः नं नालातःगु दु । तसकं कडागु दिंकथं नालातःगु गथांमुगः चःह्रे कुन्हु स्वनिगःया गां गामंनिसें त्वाः त्वालय् तकं गथांमुगः दय्काः वाय् यंकेगु यानाच्वंगु दु । गथांमुगः चःह्रे कुन्हु चिचीधीपिं मस्तय्त नँयागु कलि न्ह्याकेगु, ततःधीपिन्सं पञ्चधातु नँ, ली, सिजःया अंगू तकं न्ह्याइगु चलन दु ।
कडागु दिं जूगुलिं भूतप्रेतं थी मफय्माः धकाः अथे अंगू न्ह्याय्गु व कलि न्ह्याकेगु याना वयाच्वंगु दु । गथांमुगः दय्का वाय् यंकीगु चलन येँया थाय् थासय् दुवातय् गथांमुगः थना तइगु चलन दु । अले हाःनाः मदुम्ह छम्ह मचायात गथांमुगःया लागा धकाः उगु थासय् छेँय छेँय् नापं पसलय् पसलय् तकं छ्वयाः ‘आजु जय हाः’ धकाः हाय्का धेबा फ्वंके छ्वइगु चलन दु । अले उम्ह मचायात हे गथांमुगः क्वःथय्के बीकाः देशं पिने अर्थात बस्तीं पिने तक लुया यंकाः खुसिइ चुइके यंकीगु चलन दु ।
गथांमुगः दय्केगु नितिं स्थानीय मनूत हे सक्रिय जुइ ।
गनं न्हाय्पं कथिया स्वपा तुति दय्काः गथांमुगः दय्कीगु चलन दुसा गनं गनं छ्वालिया नं गथांमुगः दय्कीगु चलन दु । हासाय् रंगं लाखेया ख्वाःपाःथें जुइक च्वयाः गथांमुगः धकाः तय्गु नापनापं लैंङ्गिक रुपं नं अप्वः यानाः मिजंम्ह धकाः सीदय्काः अथे कलात्मक ढंगं गथांमुगः दय्केगु याइ । उलि जक मखु, न्हापा न्हापा जूसा मिसामस्तय्सं कापःया भम्चा दय्काः म्हितीगु चलन दुगु इलय् अजाःपिं भम्चायात गथांमुगलय् खाय् यंकेमाःगु चलन तकं दुगु खः ।
अथे दुवातय् दुवातय् दय्कातःगु गथांमुगःयात गनं गनं च्याका छ्वइगु चलन दुसा गनं गनं खुसिइ चुइका छ्वइगु चलन दु । अथे गथांमुगःयात लुया यंकीगु इलय् मिजं मस्तय्सं न्हाय्पं कथिं दाया वनेगु नं चलन दु । अले खुसिइ चुइका वय्धुंकाः वा वांछ्वया वय्धुंकाः गनं गनं ला छगूकथं मिजंमस्तय्सं नारा लगे याना वाइगु चलन दु । अथे गथांमुगः लुयाः यंकाः वाय्गु ज्यायात हे दुवातय् च्वंम्ह भूत वाय् यंकीगु खः । अर्थात गथांमुगःयात भूतया प्रतीक बिया मच्वंगु नं मदुगु मखु ।
अप्वः यानाः गां गामय् अजाःगु चलन आःतक नं ल्यंदनि । इपिं मिजं मस्तय्सं “प्वाःस्याःपीस्याः मयः मयः, छ्यंस्यां प्यंस्याः मयः मयः” धकाः नापं थःगु स्वास्थ्यय् बांलाय्माः, विकार अर्थात ल्वय् मवय्माः धकाः नारा लगे याना वइगु खः । उकथं हाला वय्धुंकाः थःथःगु वस्तीइ दुने च्वंगु पुखुलिइ म्हिताः अर्थात धरब्वानाः वा ख्वाः सिलाः जक छेँय् दुहां वनेमाःगु चलन दु ।
गथांमुगःयात मिजं मस्तय्सं हे लुया यंकीगु नापं दकलय् अप्वः मिजं मस्त हे सक्रिय जुइगु जुया हे जुइ थुगु नखःयात काय्मचा नखः नं धाय्गु याना वयाच्वंगु दु । थुकथं मंकाःकथं गथांमुगः
थौंतक नं नेवाःतय्सं हना वयाच्वंगु दु ।
छेँय् छेँय् नं भूत वाइगु चलन
गथांमुगः नखः कुन्हु नेवाःतय्सं थःथःगु छेँय् बँ थिलेगुनिसें सुचुपिचु याइगु चलन दु । अझ गुलिं गुलिसिनं ला अनिवार्य रुपं म्वः ल्हुइमाः धकाः तकं धाय्गु याना वयाच्वंगु दु । यलया नेवाःतय्सं ला झन् थःथःगु छेँय् नं पिने न्हाय्पं कथि तिया तइगु चलन दु । नेवाःतय्सं थःथःगु छेँया लुखाय् नँया कि अर्थात स्वकिं दुगु नकिं ताय्गु तकं याइ । उकियात प्याकिं धाइगु खः । अथे प्याकिं ताइगु धइगु नं छगूकथं भूतप्रेत दुहां वय् मफय्माः धकाः खः ।
न्हिनय् त्वाःत्वालय् च्वंगु भूतया प्रतीक गथांमुगः वाय् यंकेधुंकाः बहनि जुइवं ला थःथःगु छेँय् नं छ्वालिप्वाःया भूत दय्का हाः भूत धकाः च्याकाः दुवातय् दुवातय् वाय् यंकेमाःगु चलन दु । उगु इलय् भूतया प्रतीक छ्वालिप्वालय् घाँय् न्हाकं, च्वाकं, बःसिकचा थीथीकथंया घाँय् हासाय् द्यःने तयाः पूजा याय्गु याइ । उगु इलय् थःथःगु छेँय् वइपिं पति, कुसि तकं लानाः सौ तयातःगु सलिखय् तयाः छप्वाः ल्हातं छ्वालिप्वाः च्याका अले मेगु ल्हातं सौ दुगु सलिं ज्वनाः हाः भूत धकाः हाहां छेँया फुक्क क्वथाय् क्यनाः वाय् यंकीगु चलन दु ।
अले छ्वासय् वनाः अथे भूतया प्रतीक छ्वालिप्वाः च्याका वाना वय्धुंकाः निस्लाः कयाः अर्थात शुद्ध जुयाः सर सफाई यानाः जक छेँय् दुहां वनेमाःगु चलन दु । उलि जक मखु, अथे छेँय् दुहां वनेवं तलय् थाहां वनेत खिचाक्वःचा अर्थात छेलिं च्वय् मातनय् थ्यने न्ह्यः च्वना चीसाःभ्याः चिपं थियाः जक कोथाय् दुहां वनेमाःगु चलन दु । उकथंया चलन थौंकन्हय् तक नं गां गामय् दु । गनं गनं ला गांयापिं फुक्क हे मनूत झ्वःलिकं छ्वालिप्वाः च्याकाः गामं पिने वाय् हइगु चलन नं मदुगु मखु । गथांमुगः नखः कुन्हु यक्वः तःधं जुइक नखःया रुपय् हनेगु ज्या मयाःसां नं नेवाःतय्सं तसकं महत्व बिया वयाच्वंगु खनेदु ।
गथांमुगः नखः हनाच्वंगुया अर्थ
बास्तवय् गथांमुगः नखः हनेगु अले भूत वाय्गु धइगु सिनाज्या अर्थात वा पिइगु ज्या क्वचाय्धुंकूपिन्सं जक याइगु खः । उकिं सिनाज्या क्वचाःगुया संकेत बीगुकथंया नखः ‘गथांमुगः नखः’ धाय्फइगु अवस्था दु । अले गथांमुगः नखः तकया दुने नं वा पिइगु ज्या क्वमचाल, अले गुंपुन्हि कुन्हु तकया दुने क्वचाल धाःसा गुुंपुन्हि कुन्हु हे थःथःगु छेँय् नं भूत वाय् यंकीगु चलन दु । उकिं नं सिनाज्या क्वचाल धकाः हनीगु नखः हे “गथांमुगः” खः धकाः धाय्फइगु अवस्था दु ।
उलि जक मखु, त्वाः त्वालय् दुवातय् थनीगु अले लुया यंकीगु गथांमुगः धइगु त्वाःया फोहरयात भूतया प्रतीक दय्का यंकीगुकथं नालातःगु दु । त्वालय् हे दयाच्वंगु न्हाय्पं कथिया कलात्मक ढंगं भूत दय्का वाय् यंकीगु खः । छगूकथं फोहरयात विसर्जन याइगु खः । अले थःथःगु छेँय् नं न्हाकं, च्वाकं नापं थीथीकथंया कं नापं घाँय् तयाः च्याकाः वाय् यंकीगु धइगु नं यचुपिचु याइगु हे खः ।
न्हापा न्हापा जूसा वा पीगु नितिं लच्छितक मदिक्क बुँइ वनाच्वनीगु व थःगु हे छेँय् त्वालय् बुया वयाच्वनीगु थीथीकथंया घाँय्यात भूत नाला वाय् यंकीगु खः धकाः नं धाइ । उकिं गथांमुगः नखःयात थाय् थाय् पतिकं थःथःगु कथं हना वयाच्वंगु जूसां थ्व नितान्त बुँज्यानापनापं फोहरलिसे स्वापू दुगु अझ धाय् यचुपिचु याइगु नखःया रुपय् काय्माःगु अवस्था दु । न्हापा न्हापायापिं मनूतय्सं फोहरयात विसर्जन याय्गु दिं हे क्वःछिनाः अथे गथांमुगः नखः सलंसः दँ न्ह्यःनिसें नेवाःतय्सं हना वयाच्वंगु नखः खः धकाः नाला काय्फु ।
उलि जक मखु, मूल ज्याकथं नालातःगु वा पीगु ज्या “सिनाज्या” क्वचाल धकाः घोषणा याइगु, मनोरञ्जनया नितिं “गुंला लाखे” पिकाय्गु ई वल धकाः बीगु संकेत खः गथांमुगः नखः । उकिं हे जुइमाः गां गामय् आःतक नं गुगु थासय् वा पीगु ज्या याइपिं यक्व नेवाःत दु अर्थात बुँज्या याइपिं नेवाःत दुगु थासय् गथांमुगः नखःनिसें बहनि बहनी लाखे पिथनेगु तकं याइ । अले त्वाः त्वालय् दाफा थाय्गुनिसें सांस्कृतिक बाजं थाय्गु, प्याखं स्यनेगुलिसें ज्या याइ ।
सिथि नखःनिसें दिनाच्वंगु सांस्कृतिक बाजं थाय्गु, न्ह्याइपूगु ज्या गथांमुगःनिसें सुरु याइगु व गथांमुगःनिसें फुक्ककथंया नखःत झ्वःलिकं वइगु जुयाल् गथांमुगःयात “छुमा नखः” नं धाय्गु याना वयाच्वंगु दु । बुँज्यानाप स्वापू दुगु जक मखु, नखःचखः सुरु जुइगु संकेतकथं नं नाला वयाच्वंगु गथांमुगः नखःयात थौंया इलय् नं नेवाःतय्सं महत्व बिया वयाच्वंगु अवस्था खनेदु ।
