सि पुन्हि
सिल्लाथ्व पुन्हि, माघ शुल्क पक्ष पुन्हि, थ्व पुन्हि कुन्हु खास हे जात्रा नखःकथं हनावःगु खनेमदु । साधारणतया मेमेगु पुन्हिथें बहालय्, त्वालय्, द्यःया थाय् स्तोत्र ब्वनेगु, दाफा थानाः भजन याय्गु याइ ।
मिलापुन्हि निसें बहनि श्री स्वस्थानी वाखं कनेगु, सुथय् सुथय् मार (माधव नारायण) मारहाले गुन, लच्छियंक श्री स्वस्थानी ब्रत नं थ्व हे पुन्हि कुन्हु क्वचाय्की ।
श्री स्वस्थानी वाखं ब्रतयात कयाः थीथी ब्यक्तिपिन्सं विद्यावारिधि नं यानातःगु दु । थ्व वाखंयात कयाः संस्कृतविद् विद्वान गुरुपिंनिगु थःथःगु हे मत दु । छुं छुं खँय् मत भिन्नता अले एकता नं दु ।
थ्व वाखं नेपालमण्डल हे उत्पत्ति जूगु व मौलिक खः धइगु खँय् छगू हे मत दु । श्री स्वस्थानीया मू पात्र गोमय्जु (गोमा) व वय्कःया काय् नवराज हे खः ।
श्री स्वस्थानी खँग्वः सन् १८९० प्रचलित वामन शिवराम आप्टेकया प्रशिद्ध व्यवहारिक संस्कृत—अंग्रेजी शब्दकोषय् नं श्री स्वस्थानी खँग्वःया अर्थ च्वयातःगु मदुगुलि नं थ्व नेपालमण्डलय् चलय् जूगु संस्कृत खँग्वः खः । संस्कृत भाषाय् नं वैदिक संस्कृत व थःथःगु थासय् चलय् जूगु संस्कृत खँग्वः नं दु । श्री स्वस्थानी स्वःस्थानया थःथःगु थासय् च्वंपिं द्यः खन धाइ ।
पौराणिककालय् पार्वतीं श्री स्वस्थानीया ब्रत च्वनाः महाद्यः(शिव) भाःत लाःगु, गोमय्जुं श्री aस्वस्थानी ब्रत च्वनाः याःगु फलं काय् नवराज जुजु जूगु खँ नं श्री स्वस्थानीइ न्ह्यब्वयातःगु दु ।
श्री स्वस्थानी देवी निपा ल्हाः दुम्ह, छपा ल्हातं त्रिशुल व मेगु ल्हातं अभय वर बियाच्वंगु
दु ।
गनं प्यपा ल्हाः दुम्ह अष्टमात्रिका चाःहिकातःम्ह ल्हातिं खड्ग, ढाल, त्रिशुल व अभय वर बियाच्वंम्ह नं दु । मेमेगु बाखंथें श्री स्वस्थानी बाखं नं गुरुशिष्य परम्पराकथं न्ह्याना वयाच्वंगु जुइ । श्रुति स्मृतिकथं न्यनेगु, लुमंकेगु अले हाकनं कनेगु । थथे हे विकासया क्रम बाखं लिपिबद्ध जुजुं वन जुइमाः । उगु इलय् धार्मिक खँत देवभाषां च्वय्माः धकाः संस्कृत भाषां च्वल जुइ । नेपाल सम्वत् ६९३ फागुन शुक्ल पञ्चमि कुन्हु संस्कृत भासं च्वयातःगु च्यापौ जक दुगु श्री स्वस्थानी राष्ट्रिय अभिलेखालयस दु । थ्व संस्कृत भासं च्वयातःगुलिं नं गनं गनं नेपालभाषा नं दु । नेपालभाषां नेपाल सम्वत् ७२३सालं श्री स्वस्थानी च्वयातःगु दु ।
थ्व निगुलिं हे ताडपत्रय् च्वयातःगु खः । थ्व स्वयां पुलांगु नं श्री स्वस्थानी च्वयातःगु दय्माः । श्री स्वस्थानी नेवाः भासं हे कनेगु व च्वयातःगु जुइमाः । थ्व सफूयात नं द्यः हे भाःपियाः पुज्याइगु जूगुलिं स्यनावन जुइफु । खस नेपाली भासं विक्रम सम्वत् १८६७सालं बनारसय् ५५पौया सफू छापय् जुयावःगु खः । आः वयाः हिन्दी, मैथिलि भासंतक नं श्री स्वस्थानी बाखं छापय् जुया वय्धुंकूगु दु ।
श्री स्वस्थानी बाखं हिन्दु धर्मनाप स्वापू दयाः हिन्दु धर्मपाखें प्रभावित जुयाच्वंगु बाखं खः । थ्व बाखनय् लिपा थीथी अध्यायत तँतंवंगु खनेदु । बाखनय् पृथ्वी, सृष्टि, महादेव व सतीदेवीया ब्याहाः, देवासुर संग्राम, तारकाशु बध, महाद्यः व पार्वतीया ब्याहाः, जालन्धर बध, नल दमयन्ती, गोमय्जु (गोमा), नवराज दु । मूलतः महाद्यःयागु हे बाखं दु ।
नेपालमण्डल मौलिक बाखं खयाः नं थीथी स्कन्दपुराण, लिंग पुराण, पद्मपुराण, शिवपुराण आदि पुराणपाखें बाखंत हया च्वयातःगु दु ।
भारतया बनारसं च्वयातःगु शक्तिपीठया बाखनय् सतीदेवी यज्ञ क्वब्वाय् धुंकाः महाद्यवं वीरभद्रया रुप धारण यानाः ताण्डव नृत्यपाखें दक्व उथलपुथल यानाः सतीदेवीया शरीर पाछाया चाःहिलिबलय् महाद्यवं पलाः छिक्व पतिं सतीदेवीया शरीर कुचाकुचा जुया गनगन कुतुं वन, अन अन हे शक्तिपीठ दयावल, नापं शिव लिङ्ग वा भैरव उत्पत्ति जुल । उगु बाखनय् नेपालय् नं पुलि कुतु वंगु थाय् दु ।
थ्व थाय्यात माहामाया पीठ धाइ धकाः च्वयातःगु दु, तर नेपालय् नं गन धकाः स्पष्ट यानातःगु मदु । श्री स्वस्थानी बाखनय् योनी आसामे कुतुवंगु थाय् पीठ कामरुप द्यः कामाख्या व भैरवया लिङ्गयात कामरुप, गोरखपुरया मल्ल ग्रामय् जूवंगु लप्पा कुतुं वंगु थाय् मल्लेश्वरी, भैरव लिङ्गयात मल्ल धकाः च्वयातःगु बाहेक मेगु दक्व अङ्ग पतन पहाड हिमाल व तराइ लागाय् कुतुंवंगु च्वयातःगु दु ।
नेपाःया ५२गू थासय् आः नं. शक्तिपीठ व महाद्यःया प्रतीक शिवलिङ्ग व भैरवकथं हना वयाच्वंगु दु । थथे छगू हे अङ्ग स्वथाय प्यथाय् नं दु, गथे कि दुपोद्यः यल व खपय नं दु । दकलय् लिपा ल्यंदुगु शरीर थौंकन्हय्या दाङ्गया छायाक्षेत्र नेपाल कुतुंवंगु थाय् छत्रेश्वरी व महाद्यः विश्व खः । थ्व देगः नेवाःतय्गु परम्परागत पागोडा शैलिं दय्कातःगु दु ।
श्री स्वस्थानीया बाखं नेपालमण्डल जःखःया थाय् व परिवेशयात कया च्वयातःगु दु ।
तोसखण्ड थौंकन्हय् तोखाया चण्डेश्वरी दक्ष प्रजापति यज्ञ याःगु थाय् धाइ । थन यज्ञ याःगु कुण्ड गाः दुसा छच्चाख्यलय् नं फिब्व पंचा खःसा थ्व थासय् हाकुस्से च्वंगु चा दु, थन सतीदेवीया मूर्ति दु । थन दक्ष प्रजापतिया छ्यं, त्वाल्हाःगु व दुगुयागु छ्यं छुनाबीगु पशु मुण्डनदल दक्ष प्रजापतिया मूर्ति नं दु । थ्वया न्ह्यःने चण्डेकश्वर महाद्यः नं दुसा थ्व महाद्यःयात थन मुस्कानेश्वर माहाद्यःय धा ।
मनूया विवेक तन कि पशु धइगु प्रतीककथं दक्षयात छ्यं दुगुचिगु तयाबीगु व संसारय् प्रेम वियोग ति तःधंगु छुं दइमखु धकाः महाद्यवं हे ताण्डव नृत्य याःगु व विलाप याःगु क्यनातःगु दु । महाद्यःया दक्षिणपाखें हरिहर अर्थात महाद्यः व नारायणया छगू हे रुप जुया प्यपा ल्हातिइ त्रिशुल व चक्र, पदम व अभयवर वियाच्वंगु दु । प्यखेरं प्यम्ह द्यःपिनिगु ज्वँसा पा? । थन थ्वयात हरिहर प्यम्ह नारायण देगः धाइ ।
थ्व थासय् चण्डेश्वरी पीठ दुसा थन ३३गू कोटी द्यःपिं दु । थन वनाः छक्वः चाःहिल धाःसा मेथाय् वनेम्वा, दक्व द्यः चाःहिलाः याःगु पूण्य प्राप्त जुइ धाइ ।
अथे हे खोनाया सिकाली नं दक्ष प्रजापतिं यज्ञ याःगु थाय् धाइ । थन प्रतीककथं मोहनिया सप्तमि कुन्हु यज्ञ यानाः सिकालि द्यःप्याखं हुलाः यज्ञ यानाः छ्यालब्याल याइ । थन थ्वकुन्हु बाहेक मेबलय् यज्ञ याय् मज्यू धाइ ।
चन्द्रावतीं लच्छितक श्री स्वस्थानी ब्रत च्वनाः उद्धार जूगु थाय् सालनदी लच्छियंकं ब्रत च्वनी ।
ब्रत च्वनीपिन्त थीथी थासय् च्वंगु द्यःया थाय् यंकेगुयात परदेश वनेगु धाइ । दकलय् न्हापां साँखु बज्रयोगिनी, पशुपति (माघ कृष्ण पक्ष चतुर्दशि) कुन्हु बहनि पशुपति निसें फम्पि (औसीं), फम्पिनिसें शंखमूल, सक्व (पारु) सक्वनिसे पन्ति (माघ शुल्क पक्ष चौथि), पन्तिनिसें सक्व (पञ्चमी), नाला दोभान च्वय् (भोखुसी सिथय्) (षष्ठि), सक्वनिसें चाँगुनारायण वनेगु (एकादशि) चाँगुनारायणनिसें सक्व द्वादशि कुन्हु वनी । थथे हे ख्वप, तोखाय् थीथी थासय् मंका वा याकचा नं ब्रत च्वनेगु याः ।
श्री स्वस्थानी बाखं व ब्रत नेपालमण्डलया मौलिक बाखं व ब्रत खःसा थुकी झीगु भाय्, लिपि च्वयातःगु अले झीगु हे भासं कनेगु ग्रन्थ खः । थौंकन्हय् वयाः बाखं कनेगु ब्रत च्वनेगु थीथी थासय् थीथी जातिपिं च्वनेगु याय्धुंकल । सुथंनिसें ब्रत च्वनाः सन्ध्या इलय् छेँ छेँय् बाखं कनेगु श्री स्वस्थानी बाखं थ्व हे सिपुन्हि कुन्हु क्वचाय्की ।
– जीतेन्द्र विलास बज्राचार्य
