जीतेन्द्र विलास बज्राचार्य 

नेवाःतय्गु लय्लय्पतिकं छगू नखः बाःछि पतिकं छगू नं छगू नखः वयाच्वनि । नेवाःतय्गु दक्व नखःचखःयागु थःथःगु हे महत्व व दर्शन दुसां थुगु नखः मध्ये नं तसकं महत्वं जाःगु नखः ‘स्वन्ति नखः’ खः । स्वन्ति नखः नेवाःतय्गु पहिचान जक मखुसे देसया हे पहिचान दुगु शंखधरकृत नेपाल सम्वत् नं थ्व हे नखःया झ्वलय हिली । नेवाःतय्सं स्वन्ति नखः खुन्हुतक हनी । दकलय् न्हापां कार्तिक कृष्ण पक्ष त्रयोदसि कुन्हु क्वःपुजानिसें कार्तिक शुक्ल पक्ष तृतिया कुन्हु लक्ष्मी द्यः क्वकायाः स्वन्ति नखः सिधय्काः हाकनं व्यापार वन्दोवस्त न्हिंज्या याइ ।

थ्व नखः वंगु वर्षयात बिदा बियाः वइगु वर्षयात लसकुस याइगु नखः नं ख । लक्ष्मी पुजा व म्हपुजायागु सम्वत स्वय्बलय् थ्याक्क दच्छि पाःथँं च्वनाच्वनि, तर नाप हे जुइ । क्वःपुजा कार्तिक कृष्ण पक्ष त्रयोदसि कुन्हु अमृत त्वनाः चिरन्जिवी जूम्ह पन्छी व यमराज दूतकथं हनी । क्वखं सीपिनिगु ला नइ, अले वातावरणयात सफा याना बी । क्वःयागु गुण लुमंकाः क्वःयात पुजा याइ ।खिचापुजा ः कार्तिक कृष्ण पक्ष चतुर्दसि भैरवया प्रतीक अर्थात भय् नं मुक्त यानाबीम्ह व खिचा पशु मध्ये दकलय् भाय् स्यूम्ह, खिचा जन्म जुयाः लिपा मनू जन्म जुइ धाइ । झीत सुरक्षा बीम्हकथं खिचायात पुजा याइ ।

लक्ष्मी पुजा 

कार्तिक कृष्ण पक्ष आमाइ कुन्हु लक्ष्मी पुजा याइ । थ्व कुन्हु सुथ न्हापां पिखालखु बँ इलाः लक्ष्मीद्यः दुकाइ । सायात लक्ष्मीकथं भाःपियाः पुजा याइ । साया दुरु तसकं नी धाइ । मांया दुरु मगाःसा साया दुरु त्वंकी । सायात मां, माता, पशुधनकथं न मानय् यानाः सुथय् पुज्याइ । लक्ष्मी पुजा कुन्हु बहनी वर्षया अन्त मानय् यानाः साल तमामी यासें दच्छियागु ल्याःचाः यानाः धुकुती लक्ष्मीद्यः पुजा याइ । छेँया धुकुती फ्यतुनाच्वम्ह लक्ष्मी तय्माः नं धाइ । थथे जूसा धनस्थीर जुइ, अले पसलय् दनाच्वंम्ह लक्ष्मी तःसा कारोवार जुयातुं च्वनि । लक्ष्मीद्यःयात गुम्ह गुम्हेसिया बसुन्धरा द्यः नं धाइ । थ्व दिनय् लक्ष्मीद्यःयात धौ, बजि, मरि छाइ । गुम्ह गुम्हेस्यां थःथःगु संस्कारकथं समेबजि तयाः नं पुजा याइ ।

म्हपुजा 

कार्तिक शुक्ल पक्ष पारु कुन्हु म्ह अर्थात शरीरया पुजा याइ । पञ्चतत्वया म्ह पञ्चतत्व हे रक्षा याय्मा धकाः पञ्चतत्वया प्रतीक तयाः थवं थःत पुज्याइ । थ्व दिं दैनिक जीवनय् मदय्कं मगाःगु हासा, तुफी, लःघः, ल्वहंमा, छेँ, लक्ष्मी, कुल देवतापिन्त नं मन्दः दय्काः पुजा याइ । थ्व म्हपुजा याय्गु चलन गनंनिसें गबलेनिसें वःगु धकाः यकीन यानाः सुनां नं धाय्पूmगु मदुनिसां १८०० दँ न्ह्यः बौद्ध परम्पराकथं भौतिक वस्तु पञ्चमहाभूत तत्वयात महत्व बीकथं थः थःम्हंतुं थःगु पुजा यागु धाइ । गुरुपिन्सं दकलय् न्हापां न्ह्याग्गु हे पुजा याःसां थ्व पञ्चतत्वपाखें दयाच्वंगु शरीरयात नी यानाः न्यास काइ । थ्व हे म्हपुजायागु अभ्यास नं धाइ । १३०० दँ न्ह्यः विशालनगर हाडी गां मिं नयाः ध्वस्त जूबलय् अनं बचय् जुयाः वःपिन्सं थःथःम्हं तँुं ख्येँय् सगं कयाः थःत हे पुजा यात । अनं छुं तःधंगु दुर्घटना जुयाः बचय् जुइबलय् छेँय् वयाः ख्येँय् सगं नं काय्गु चलन दु । नेवाःतय्गु लक्ष्मी पुजा कुन्हु साल तमामी धाःसा म्हपुजा कुन्हु न्हूगु साल न्ह्याइ । थ्व न्हिनिसें न्हूगु ल्याःचाः तइ । नेपाल सम्वत् न्हूदँ जूगुलि न्हूदँ हनाः म्हपुजा याइ । थ्व दिनस भ्वय् नयाः लक्ष्मीद्यःयात मोहनिबलय् हिलातःगु सुकुला तयाः भ्वय् छाइ ।

किजापुजा 

किजापुजा कार्तिक शुक्ल पक्ष दुतिया कुन्हु याइ । गुम्हं ततायाथाय् वनाः किजापुजा याइ, गुम्हं किजायाथाय् वनाः किजापुजा याः वइ । थ्व छगू थःथःगु संस्कार व रीतितिथि खः । ततायाथाय् वनां किजापुजा याः वनीपिन्सं हनाबना तयाः आशिर्बाद काःवनेकथं काइसा, किजायाथाय् वनां किजापुजा याः वनीपिन्सं माया मतिना, भिँ उसाँय् व ताःआयुया कामना याइ धइगु थःथःगु दर्शन दु ।क्वकाय्गु कार्तिक शुक्ल पक्ष तृतिया कुन्हु याइ । थ्व दिनस सुथ न्हापां लक्ष्मी पुजा यानाः छानातःगु दक्व क्वकायाः छेँजःपिनि प्रशादकथं काइ ।

लक्ष्मीद्यःया भाग छेँजः व म्ह्याय् मस्तनापं भिनामस्त बाहेक मेपिन्त बीमखु । दिन गन्ति साधारण तयाः सूर्य व चन्द्रमाया गतिया आधारं काय्गु याइ । नेपाल सम्वत् चन्द्रमासया आधारं न्ह्यानाच्वंगु सम्वत् खः । गुगुं सम्वत् सौर्यमासया आधारं नं न्ह्याइ ।नेपाल सम्वत् चन्द्रमासकथं पारुनिसें पुन्हि वा आमाइतक १५न्हुया तिथि दइ । शुक्ल पक्ष व कृष्ण पक्ष यानाः ३०न्हु छगू महिना पूवनी अर्थात ३०न्हु पूर्णिमा अर्थात छपालं चन्द्रमा खनि । छगू तिथि २१घौनिसें २४घौ दय्फु । थुकिं यानाः तिथि हिलिगु छुं नं इलय जुइफु ।

चन्द्रमा परिवर्तन जुजुं पुन्हितकया दुने छपालं खनेदइ । तुइसे च्वनावनीगुलिं शुक्ल पक्ष अले पुन्हिनिसें ख्युंसे च्वँच्वं आमाइतक कृष्ण पक्ष धाइ । उगु चाय् चन्द्रमा खने दइमखु ।अथे चन्द्रमाया आकार मिखां जक स्वयाः नं तिथि धाय्फइगु जूगुुलिं न्हापांनिसें चन्द्रमासयात थाय् बियातःगु जुइमाः। सौर्यमासं सूर्यया गतिकथं १२गू महिना छगू छगू राशी दुहाँ वनी । मेषनिसे मीन राशीतक छगू राशी मेगु राशीइ दुहाँ वनीगु हे सँल्हु संक्रान्ति धाइ । वैशाख १ गते सूर्य मेष राशी प्रवेश जुइबलय् न्हिनसिया १२ बजे सूर्य थ्याक्क च्वय्लाय्माः ।

थ्व इलय् किचः खने दइमखु । ख्वपय् यःसिं थनेबलय् नं १२ बजे किच दइमखु । आः वयाः थ्व वैज्ञानिककथं मिलय् मजुइधुंकल । वैशाख १ गते थौंकन्हय् अप्रिलपाखे लाः वः, तर सूर्य मार्च २२ तारेख १२ बजे च्वय् लाइ । थ्व हे हुनिं पर्व सुधार समिति लच्छि न्ह्यकाय्माः । छगू दँय् चैत्र महिना लिकयाः ११गू महिना याय्माः । थ्व नं चन्द्रमासया आधार अधिक मास दुबलय् याय्माः धयाच्वंगु दु । झीसं सौर्यमासकथं थीथी नखःत नं हना वयाच्वंगु दु । गथे कि घ्यःचाकु संल्हु, बिस्का आदि ।नेवाःतय्सं नं थःथःगु हे कथं थीथी संस्कृति, नखःचखः थःथःगु हे दर्शन व संस्कारकथं हना वयाच्वंगु खनेदु ।

मोहनिबलय् खा, चलय् जूपिन्सं खा स्यानाः, चले मजूपिं हँय् स्यानाः न्याय्की । संस्कार मिलय् मजूसां संस्कृति धाःसा छगू हे खः । थ्व मिलय् मजू जिं यानागु मिलय् जू धकाः थीथी तर्कवितर्क तःसां संस्कार वा दर्शन थःथःगु हे दय्फु । थौंकन्हय् सामाजिक सञ्जालं यानाः छथ्वलं मेम्हेसित हेबाय्चबाय् यानाः कुँखिनाः नेवाःदुने हे बितृष्णा वइकथं च्वय्गु, धाय्गु याना हयाच्वंगु दु । नेवाःत छगू हे धर्म मखु जुयाः आगंसा दुपिं व मदुपिं, मेय्या ला नइपिं व मनइपिं, सीसा न्हय्न्हु व झिन्हुं ब्यंकीपिं, लत्या व स्वला याइपिं जक मखुसे म्हपुजा, मोहनि व यःमरि पुन्हितकं याइ मखुपिं नेवाःत दु । फयांफत्तलय् एकरुपता हय्गु व नेवाः संस्कृतियात थःथःगु हे संस्कारकथं हनेगु हे विविधता दथुइ एकता खः ।

न्हापान्हापानिसें तिथि मितित कयाः यक्व यक्व हे विवाद मवःगु मखु । थ्व स्वन्ति जक मखु, मेमेगु नखःचखलय् नं व गुम्हेसिया छन्हु न्ह्यः हनीसा गुम्हेस्यां छन्हु लिपा हनी । तर नखः हना वयाच्वंगु दु । गुगु तिथि सूर्य उदय नं निसें काइसा गुगु तिथि बहनी काइ । चःह्रे अप्वः यानाः तिथि क्यन कि काय्गु याः, गथे कि पाहाँचः¥हे, सिलाचः¥हे काय्गु । गनं गनं सूद्र्यः नं खंगु तिथिजक तिथिकथं काइ ।

थ्वयात कयाः यक्व हे दर्शन दयफु, तर्क वितर्क दयफु । तर संस्कृति नखःचखः हना वया हे च्वंगु दु । येँ तिथि न्यनेमाल कि जनवहाःद्यःया थाय् वनाः न्यनिगु चलन दु । जनवहाःद्यः थाय् छु तिथि खः, व हे तिथिकथं हना वयाच्वंगु दु । जनवहाःद्यःया थाय् सूद्र्यः लूगु तिथिजक तिथिकथं हना वयाच्वंगु खनेदु ।यलय क्वाःपाःद्यःया थाय् लच्छिया नगुमा ग्वरलय् च्वय्गु चलन दु । उकियात हे आधार कयाः वयाच्वंगु खनेदु । सूद्र्यः खंसां मखंसां तिथि चन्द्रमायात आधार कयाः हना वयाच्वंगु खनेदु । गबले गबलें क्वाःपाःद्यःया थाय् मानय् याय्गु तिथि छन्हु न्ह्यः जुइफु । यलय् नं गनं गनं बहालय छन्हु लिपा नं जुइफु ।ख्वपय् तलेजुइ सूद्र्यः नं खंगु जक तिथियात कयाः नखःचखः हना वयाच्वंगु खनेदु ।

पुजा संकल्प याय्बलय् बैद्धिक वा वौद्ध परम्पराकथं नं तिथि नक्षत्र, योग, करण, वार आदि काय्ममाः । थ्व काय्बलय् नं दक्वसिया नं सूद्र्यः नं खंगु हे तिथि कया वयाच्वंगु खनेदु । झीगु रीतिरिवाज सूद्र्यःयागु तःधंगु महत्व दु । सूद्र्यः मलूतक्क पल्लि आँय्पा भू सीमदु तक्क वहे बार, वहे गते काइ, थ्व सर्वमान्य खँ खः । झीसं चान्हय् १२ बजे जुल कि गते व बार हिलिमखु । जातः च्वय्बलय् विहिवाः २ गते रात्री धकाः अस्पतालं च्वया हःसां जातलय् बुधवाः १ गते रात्री २ बजे धकाः हे च्वइ । थ्व स्वय्बलय् २४ घौ हे पाःथें च्वं ।

झीगु संस्कृति छगू हे जूसां संस्कार व दर्शन फरक फरक खनेदु । तिथिया थ्व विवाद ज्यकें फूसा तसकं हे वांलाः, तर छगू हे संस्कार हने मफूसां संस्कृति व नखःचखः हनेबलय् छन्हु न्ह्यः छन्हु लिपा जुइफु । थ्व हे दिनस यात धाःसा थ्व फल प्राप्त जुइ धकाः सुना नं लुइकेफूगु मदु । नेवाःतय् ज्या शुरु जुल कि सिमधतलय् साईत खः । साइत १ घौ जूसा १ घौ अप्वःसां साइत खः । सुथय् ख्वाः सिलेसात कि हे साइत खः । थजाःगु खं यानाः न्हूगु पुस्तापिन्त संस्कृतिपाखें हे वितृष्णा वइगु खः कि ? गुलि नखः झीसं हना महय्धुंकल । झीगु संस्कृति नखःचखःया महत्व झीसं थुइका वन धाःसा जक हे नेवाःयागु पहिचान ल्यनि, मखुसा छगूं देसया वाखं जूवनी । थ्व न्हूदँ नं थजाःगु विवादयात ज्यंकाः नेवाः छवाः छप्पँ जुइ धकाः संकल्प याय् फय्मा । ने.सं. ११४१ न्हूदँया भिन्तुना।