स्वर्गया लकसं जाःगु नखः,येँयाः
– कल्याण मित्र
झी नेवाःतय् थःगु हे पहःया संस्कृति व परम्परा दु, गुगु झीगु म्हसीका नं खः । झी नेवाःतय् थःगु हे भाषा, धर्म व संस्कृति दु । झी नेवाःतय्गु मौलिक संस्कृति हे नेपाःया राष्ट्रिय संस्कृति जुयाः हलिमय् बय्बय् जुयाच्वंगु दु । नेवाः नखःचखः, थीथी द्यःपिनिगु जात्रा व पर्वं यानाः नं नेवाः संस्कृतिइ तःमि जुयाच्वंगु खः । नेवाःतय्गु थःगु हे भाषा नेपालभाषा व थःगु हे सम्बत् नेपाल सम्बत् देय्न्यंक सरकारी व गैरसरकारी ज्याखँय् नं छ्यलाबुला याना वयाच्वंगु खः । थथे मुक्कं नेवाःतय्गु जक देय् जुयाच्वंगु इलंनिसें नेपालमण्डलय् नेवाः संस्कृतिकथं येँयाः अर्थात ईन्द्रजात्रा हना वयाच्वंगु खः । येँयाः ञलाथ्व द्वादशिनिसें ञलांगा चौथितक च्यान्हुयंक हनी ।
थ्व च्यान्हुतक हनीगु येँयाःबलय् स्वनिगःया लकस थुलितक न्ह्यइपुस्से च्वनी कि वयागु बयान यानाः साध्ये हे मजू । धात्थें स्वर्गथें जुयाच्वनी थ्व थाय् । छखे द्यःपिनि नं जुजु देवराज ईन्द्रयात पालिजाः स्वां खुयाकाःम्ह धकाः खिपतं चिनाः च्यान्हुतक मरुया सिंहसतः न्ह्यःने दुवातय् ब्वयाः जात्रा यानातइसा मेखे ईन्द्रया मां दांगी नं वयाच्वनी । अथेतुं म्वापिं द्यः गणेश, भेलु व कुमारी माजुया रथयात्रा नं न्ह्याकाच्वनी ।
ईन्द्रयात माःवःम्ह ईन्द्रया ऐरावत किसियात ज्वनाः थनया मनूतसें पुलुकिसिया नामं प्याखं ल्हुइकाच्वनी । वंघःया आजुद्यः (आकाश भैरव)यात देगः न्ह्यःने ब्वयातइ, हाथ्वँ नं हाय्काच्वनी । होल्चो याम्ह सवः भकु, किलागःया दीप्याखं, मजिपाःया मजिपाः लाखे, कुम्हाननिया प्याखं, ख्वपया महाकाली प्याखं नं क्यनाच्वनी, अथे हे, माकः प्याखं नं क्यनाच्वनी । अथेतुं लाय्कूया न्ह्यःने दबुली दशअवतार प्याखं क्यनाच्वनी ।
येँ, यल व ख्वपया त्वाःत्वाःपतिकं हाथुद्यःलिसें थीथी द्यः ब्वयाः दलूमत च्याकी । ख्वपय् नं येँयाः हनेगु झ्वलय् थीथीकथंया देवीप्याखं व पुलुकिसियात नं प्याखं ल्हुइकाच्वनी । येँय् ईन्द्रयात चिनाः जात्रा यानातइसा ख्वपय् ईन्द्रया काय् जयन्तयात चिनाः जात्रा यानातइ । थुपिं फुक्क दृष्यत स्वय्बलय् थ्व हलिमय् गनं स्वर्ग दुसा थन हे जक दु धइथें जुयाच्वनी । स्वर्गया दक्व द्यःत नं स्वर्गय् गबलें खनेमदुगु थजाःगु दृष्य खंकाः अजूचायाः स्वयाच्वनी । अले थनयापिं मनूत स्वर्गया आनन्द कयाः थःगु पहलं जात्रा न्ह्याकाच्वनी । थथे थुपिं द्यःत थन छाय् प्रादुर्भाव जुया बिज्याःगु खः धइगु खँय् छसिकथं न्ह्यब्वय्गु कुतः यानाच्वना ।
छगू इलय् द्यःतय् नं जुजु ईन्द्राजुं थः मामं बसुन्धराया पूजा याय्त माःगु पालिजा स्वां स्वर्गय् मदुगुलिं मालाः हिँ धाःगुलिं येँय् वयाः भिंद्यःत्वाःया ख्यःक्यबय् पालिजाः स्वां खुयाच्वंबलय् बुँ थुवाः ज्यापुं खुँ धकाः ईन्द्रयात खिपतं चिनाः सकसितं क्यनेत च्यान्हुतक मरुया सिंहसतः न्ह्यःने दुवातय् ब्वयातल । ईन्द्रयात माःवःम्ह ईन्द्रया किसि ऐरावतयात थनया मनूतसें पुलुकिसि धकाः थुखेंउखें चाःहुइका जुल । लिपा ईन्द्रया मां दागिं वयाः थः व ईन्द्रयात म्हसीका बियाः ज्यापुयाके माफि फ्वन ।
ईन्द्रया मां दागिं बुँज्या याइपिं ज्यापुतय्त वा पाके याय्त खसु बीगु व सीधुंकूपिन्त सुगति लाका बीगु बचं बिल । तर थनयापिं मनूतसें पत्याः मयाः । स्वर्गया ईन्द्र खःसा त्वःता बी धकाः दागिंयात कबुल याकी । ईन्द्रया मां दागिं कबुल स्वीकार यानाः धाइ, “यदि छिमि सीधुंकूपिन्त स्वर्गय् वयाः नाप लाय्गु इच्छा दुसा इच्छा दुपिं फुक्कसिनं सतबीज ज्वनाः जिगु गाच्वः ज्वँ, अले वं वयागु वं वयागु गाच्वः ज्वना वा । सतबीज ह्वलाः जिगु ल्यूल्यू वा ।
सीधुंकाः स्वर्गय् थ्यंपिं छिमि थःथिति नाप ला । सतबीजय् पलाः तया लिहां हुँ । लिथ्यन कि यंकिदहलय् म्वः ल्हुयाः छेँय् हुँ ।” दागिं नं थुलि धाय्वं ईन्द्रयात सत्कार यासें त्वःता बियाः येँया सीपिनिगु छेँजःया छम्ह छम्ह मनू दागिं नं धाःथें दागिंया गाच्वः ज्वनाः वं वयागु, वं वयागु गाच्वः ज्वँज्वं सतबीज ह्वलाः स्वर्गय् थ्यंकाः मदय्धुंकूपिं थःथितिपिंया ख्वाः स्वयाः स्वर्गया जुजु ईन्द्रयात सत्कार यानाः लिहांवःगु जुयाच्वन । उबलय् निसें येँयाःबलय् नेवाःतसें सीपिं छेँज सुगति लाय्मा धकाः दागिं वनेगु चलन दुगु खः । थुकिया हे लुमन्तिकथं नेवाःतसें सिँयागु ईन्द्राजु दय्काः निपाः ल्हाः ब्वय्काः खिपतं चिनाः ईन्द्रजात्रा अर्थात येँयाः हनेगु याःगु खः ।
थ्व चलन लिच्छविकालीन जुजु गुणकामदेवं चिकंमुगःया अट्कोनारायण न्ह्यःने ईन्द्रध्वज धस्वाकाः ञमाद्यः ब्वयाः येँयाः न्याय्केगु चलन न्ह्याकूगु खः धाइ । लिपा जुजु प्रताप सिंह शाहं ने.सं. ८९५य् तिब्बतयात बुकूगु लसताय् लाय्कूया कालभैरब न्ह्यःने यःसिं थनाः येँयाः न्याय्कूगु खः धाइ ।
ञलाथ्व द्वादशि कुन्हु यःसिँ थनाः येँयाः शुरु याइ । यःसिं थनेत माःगु ३२कु ताःहाकःगु सिमा ग्वः ख्वप व काभ्रेया दथुइ लाःगु यःसिंगुँ चित्तपोलं हय्माः । थथे यःसिं सिमा हय्त येँया साय्मि व थिमिया मनूत जानाः यःसिं गुँइ वनाः दुगु बलि बियाः यःसिं सिमा पालाः हय्माः । यःसिं सिमा पाले न्ह्यः गुगु सिमा पालेगु खः धकाः खँ क्वःछीत बलि बीत यंकातःम्ह दुगुयात हे त्वःता बी । व दुगुं गुगु सिमायात वनाः थी, व हे सिमायात व हे दुगु बलि बियाः यःसिं सिमा धकाः पालाहइगु खः ।
ईन्द्राजुया नामं ईन्द्रध्वजोत्थान धकाः यःसिं थनीबलय् गुरुजुया पल्टनं टोप न्याय्की । बाय्ण्ड बाजं थाइ, मालश्री धुन नं हाय्की । ईन्द्राजुयात वंघः, मरु, न्यत, किलाघः, ज्याबहाः, ब्रह्मत्वाःलिसें थीथी त्वालय् ब्वइ । यःसिं थनेगु दिंनिसें येँ, यल, ख्वपया नेवाःतसें हाथ्वँद्यःनापं थीथी द्यः ब्वयाः दलूमत च्याकी ।
थुकुन्हु सीपिनिगु नामय् स्वनिगलय् लँय् दुपिं थीथी द्यः, चीभालय् पाल्चा मत बियाः धुं च्याकाः उपाकु वनी । चान्हय् वंघःया आजुद्यःयात देगः न्ह्यःने ब्वय् हइ । थुकुन्हुनिसें होल्चोय् च्वंम्ह सवःभकु, किलाघःया पुलुकिसि व दीप्याखं, मजिपाःया मजिपाः लाखे, कुम्हाननिया प्याखं, ख्वपया महाकाली प्याखं व माकः प्याखं क्यनी । अथेतुं दशअवतार नं क्यनी ।
थुकुन्हु चान्हय् वंघलय् ब्वयातइम्ह आजुद्यः किराती जुजु यलम्बर खः । न्याद्वःदँ न्ह्यः हिन्दुस्तानया कुरुक्षेत्रय् जुगु महाभारत युद्ध स्वय्त जुजु यलम्बर वंगु जुयाच्वन ।
यलम्बर थुलि
शक्तिशाली कि व कौरब व पाण्डव मध्ये गुगु पक्ष बुइ, वयागु पक्षं युद्ध याय्गु धयाच्वन । थथे जुल धाःसा महाभारत युद्ध गबलें सिमधइगु जुल धयागु खँ सीकाः श्रीकृष्णं छल यानाः सुदर्शन चक्रं यलम्बरया छ्यं ध्यनाबी । महाद्यःया अंश दुम्ह यलम्बर थःहे तान्त्रिक जूगुलिं तन्त्रया बलं थःगु छ्यं आकाशय् तुं तयाः महाभारत युद्ध पूवंक स्वयाः थःगु देय् लिहांवःगु जुयाच्वन । येँयापिं मनूतसें थः जुजुया सम्मानय् देगः दय्काः वंघलय् जुजु यलम्बरया सिद्ध जूगु छ्यं थापना यानाः आजुद्यःया छ्यं व मेखे बाकाद्यः धकाः आजुद्यःया पासायात नं तान्त्रिक विधिं पूजा यानाः सार्वजनिककथं ब्वय्गु परम्परा दु ।
वर्षा ऋतु सिधय्काः शरद ऋतु क्यनीगु व मोहनि नखः नं स्ववाः जक मानिगु इलय् लाइगु थुगु जात्रा तसकं न्ह्यइपुक्क हनेगु याइ । थ्व झ्वलय् ञलाथ्व चतुदर्शि कुन्हु न्हापांगु दिं बसन्तपुली गद्दी बैठकय् राष्ट्र प्रमुख, प्रधानमन्त्री, मन्त्रीत व कुटनीतिक नियोग व विशिष्ट मनूतय्गु उपस्थितिइ कुमारी रथ यात्रा न्ह्याकी । लिसें गणेद्यः व भैलःद्यःया रथ न्ह्याकी । थ्व इलय् मजिपाः लाखे, सवः भकु, महाकाली प्याखं व पुलुकिसि प्याखं नं हुइकी । थुकुन्हु क्वःनेयाः धकाः कुमारी, गणेद्यः व भैलःद्यःया रथ बसन्तपुलिं अट्कोनारायणस्थान, चिकंमुगः, न्हूघः, लगं, गोफः, ब्रह्मत्वाः, वन्दे, ह्यूमत, जैसिदेगः, क्वहिति, भिंद्यःत्वाः, मरु इलाछेँ, तहबिल जुयाः कुमारी छेँय् थ्यंकाः क्वचाय्की ।
थ्व क्वःनेयाःया इलय् न्हूघःया दबुली दीप्याखं हुइकी । थुकुन्हु कुमारीया रथयात्रा क्वचाय्धुनेवं दागिं थःने क्वःने चाःहिली । ईन्द्रया मांया प्रतीककथं मरुं तुयूगु ख्वाःपाः व जामा पुनातःम्ह दागिंयात धिमे, भुस्याः बाजं थानाः देय् चाःहिकी । दागिंया ल्यूल्यू येँया नेवाःतसें उगु दँय् सीपिं थःथितिया नामय् गुता बीबः सतबिज लँधुच्छि ह्वलावनी । थुकुन्हु स्वर्ग वनेगु लँपु माने यानातःगु दहचोकय् च्वंगु यंकिदह वनी । थन चान्हंनिसें मेला जुइ ।
भाद्र शुक्ल ञलाथ्व पुन्हि अर्थात येँयाः पुन्हि धइगु समे पुन्हि नं खः । थुकुन्हु नेवाःतय् छेँखापतिं छ्वय्ला, लाभा, पालु, हाकुगु मुस्या तयाः समेबजि नय्गु व इनेगु चलन दु । छेँखापतिं मस्तसें ‘ला छकू वय्कः समेबजि, वल वल पुलुकिसि’ धाधां फ्वं वनेगु चलन दु । समेबजि फ्वं वनेबलय् पुलुकिसि नं त्वाःत्वाःपतिकं वनेगु याः । सन्ध्या इलय् ईन्द्राजु, हाथुद्यः व दलूमत पुज्यानाः हाथ्वँद्यःया थाय् थ्वँया हाथु हाय्काः प्रसादकथं समेबजि इनानइ ।
थुकुन्हु हे कुमारी रथयात्राया थःनेयाः हनी । थःने याःबलय् नं कुमारीनापं गणेद्यः व भैलःद्यःया रथ सालाः बसन्तपुलिं प्याफः, यतखा, न्यत, त्यंगः, न्ह्योखा, थाय्मरु, न्हाय्कंत्वाः, असं, केलत्वाः, वंघः, मखं जुयाः बसन्तपुली थ्यंकाः क्वचाय्की । थथे थःनेयाः यानाच्वनीबलय् थाय्मरु व वंघलय् दीप्याखं हुइकाच्वंगु दइ । थ्व हे पुन्हि कुन्हु ख्वपया सिद्धपुखुली मेला नं जुइ ।
आश्विन कृष्ण यंलागा चौथिकुन्हु नानीचायाः धकाः कुमारी रथयात्रा याइ ।
नानीचायाःयात दथुयाः नं धाइ । थ्व येँयाःया अन्तिम दिं खः । थुकुन्हु रथयात बसन्तपुलिं प्याफः, यतखा, न्यत, किलाघः, भ्याःचाद्यः, वंघः, मखं व लाय्कू जुयाः बसन्तपुली थ्यनेवं नानीचायाः क्वचाय्की । राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शम्शेरं थः मथ्याःम्ह लानीयात क्यनेत कुमारी रथयात्रा थनं याय्कातःगु खः धाइ । थुकुन्हु ईन्द्रध्वज विसर्जन याय्गु धकाः यःसिं क्वःथलाः टेकू दोभानय् वाय् यंकल कि येँयाः क्वचाइ । ञलाथ्व द्वादशिनिसें ञलागा चौथि च्यान्हुतक हनीगु येँयाः क्वचाइगु खः ।
कुमारीयात हनेगु झ्वलय् छगू ऐतिहासिक तथ्य सुलाच्वंगु खनेदु । जुजु त्रैलोक्य मल्ल व तलेजु भवानी पासा म्हितीगु जुयाच्वन । हाकूगु धकिं दुने तलेजु भवानी व पिने जुजु त्रैलोक्य मल्ल च्वनाः पासा म्हितुम्हितुं राजकाज सम्बन्धि खँ नं ल्हाइगु जुयाच्वन । पासा म्हितुम्हितुं छक्वः त्रैलोक्यं पासा ह्वानाच्वंम्ह तलेजु भवानीया ल्हाःपा बांलाक्क खनी । भवानीया ल्हाःपा ला थुलि बांलाः धाःसा ख्वाः गुलि बांलाः जुइ धकाः धकिं उला स्वय्त कुतः याःबलय् उघ्रिमय् तलेजु भवानी अन्तरध्यान जुयाः ‘आवंनिसें जि वय् मखुत, शाक्य जातियाम्ह म्ह्याय्मचाया म्हय् जि दुबिना वय् । अले व हे कुमारी कन्यायात हनेगु या ।’ धयाबिज्याइ ।
उबलय् निसें म्वाम्ह देवी कुमारीया ल्हातिं जुजुं येँयाःबलय् सिन्हः तीगु चलन न्ह्याःगु खः धाइ । मल्लकालीन अन्तिम जुजु जयप्रकाश मल्लयात श्रीकुमारी माजुं आः छंगु राज्य याय्गु शक्ति मदय्धुंकल । राज्य म्वाकातय्गु खःसा जिगु रथ यात्रा यानाः देय् चाःहिकि धाःगुलिं जुजु जयप्रकाश मल्लं ने.सं. ८७६निसें कुमारीया रथयात्रा न्ह्याकूगु खः । तर जुजु जयप्रकाश मल्लं जनता व देय्या च्यूताः मकासे नखःचखः व जात्राय् जक भुले जुयाच्वनी, मोजमस्ती यानाच्वनी ।
लुमंकेबहःजू, नेवाःतसें मुक्कं थःगु धर्म, संस्कृति व परम्परा न्ह्याका वयाच्वंगु राज्यय् गोर्खाया जुजु पृथ्वीनारायण शाह वयाः ने.सं. ८८८य् येँयाः हनाः कुमारीया रथयात्रा यानाः न्ह्याइपुक्क अय्लाः थ्वँ त्वनाः नखः हनाच्वंगु इलय् लाकाः आकाझाकां आक्रमण यानाः नेपाः त्याकूगु खः । पृथ्वीनारायण शाहं नेवाः धर्म, संस्कृति व परम्परायात महंसे थन शासन याय् थाकुइगु खँ सीकाः नेवाः संस्कृति, नखःचखः व जात्रा फुक्कं गथे खः, अथे हे हनेगु बचं ब्यूगुलिं आःतक नं नेवाः संस्कृतिकथं हना वयाच्वंगु नखःचखः व जात्रा न्ह्यानाच्वंगु खः ।
