“सन्दर्भ विश्व एड्स दिवस”
– पूर्णिमा शाक्य
“एच.आइ.भी. जाँच याके, थःगु अवस्था सीके । –प्लयध थयगच क्तबतगक)” धइगु मू नारा थ्वय्काः थुगुसिया विश्व एड्स दिवस नं क्वचाःगु जुल । दँय्दसं डिसेम्बर १ तारिखय् हलिंन्यंक हनीगु थ्व एड्स दिवस छु खः ले ? छाय् हना वयाच्वन ? धइगु खँयात छखे तयाः दकलय् न्हापां थ्व एड्स खँग्वलय् वने । एड्स धाय्वं झीगु न्ह्यपुइ एच.आइ.भी. अलय् एड्स लिसेलिसें दँ वइ । बास्तवय् थ्व एड्स व एच.आइ.भी. छथी हे मखु । एच.आइ.भी. धइगु व भाइरसया नां खः, गुम्ह मनूया म्हय् दुहाँ वनाः मनूयात संक्रमण जुल धाय्वं व एच.आइ.भी दुम्ह बाय् संक्रमित जूम्ह जुय । अलय् मनूयागु ल्वय्नाप ल्वाय्गु क्षमता म्हो याना बी ।
उकिं हे थुकिया नां हे ह्यूमन इम्यूनो डिफिसियन्सी भाइरस -Human Immuno Deficiency Virus_ खः । अय् एड्स व अवस्था खः, गबलय् व एच.आइ.भी. भाइरसया संक्रमण जुल धाय्वं ल्वय्नाप ल्वाय्गु क्षमता म्हो जुयाः छुं नं पुनेयःगु ल्वय्नाप ल्वाय्गु क्षमता म्हो जुयाः थीथी अवसरवादी संक्रमण गथे कि क्षयरोग, छ्यंगुया ल्वय्, झारा जुइगु, सेखं चाइगु आदि अःपुक्क हे खनेदइ । थुकथं पुनेयःगु ल्वय्तय्गु संक्रमणपाखें थीथी चिं व लक्षण छक्वलं खनेदइगु अवस्थायात हे एड्स धाइगु खः ।
छुं ई न्ह्यःतक जक हे छथी महामारीकथं कयातःगु थ्व एच.आइ.भीं संक्रमण थौंकन्हय् वयाः “कन्सन्ट्रेड एपिडेमिक”कथं छुं नं पुचलय् जक अप्वः खनेदइगु धकाः क्वःछीत ताःलाःगु दु । अथे खःसां घाय् थाकु कि थुली हे जक सीमित जुयाच्वनी धकाः । छाय् धाय्बलय् यदि एच.आइ.भी. बारे बांलाक्क ज्ञां ब्वलंके मफुत धाःसा थ्व न्यनावीगु ग्यांचिकु अप्वः दु । खय्त ला न्हापा स्वयां आपालं हे जनचेतना ब्वलंगुया हुनिं छम्ह एच.आइ.भी. संक्रमितम्ह मनुखं अवहेलना फय्म्वाःगु अवस्था दुसां नं आःतक नं थ्व ल्वय् सुचुका हे तय् मालाच्वंगु अवस्थान नं मदुगु मखु ।
हलिमय् दकलय् न्हापां सन् १९८१स अमेरिकाय् खनेदुगु एड्स ल्वय् खःसा थुकिया भाइसर एच.आइ.भी. गुकिं यानाः एड्स जुइगु खः धकाः सन् १९८३पाखे जक लुइकेफूगु खः । नेपालय् धाःसा सन् १९८८पाखे ध्वदुगु खः । लिपां प्रमाणकथं ला एच.आइ.भी. भाइरस सन् १९५०पाखे हे दय्धुंकूगु खँ दुगु खः । थ्व छथी रेट्रोभाइरस खः, गुगु मनूतय्के जक दइ । थ्व मनूयाके म्हय् दुहाँवने धुंकाः मनूयागु थीथी ल्वय्नाप ल्वाय्फइगु (डिफेन्स मेकानिजम्) शक्तियात म्हो यानाबी । थुकिं यानाः ल्वय्नाप ल्वाय् फइमखु व थीथी अवसरवादी संक्रमणपाखें संक्रमित जुयाः एड्सया अवस्थाय् थ्यंका बी । थुकथं एच.आइ.भी. व एड्स फरक खनेदु । मनूतय्सं एच.आइ.भी. व एड्स छथी हे खः धकाः थुइकाच्वं कथं छत्तिं हे मखु ।
एच.आइ.भी. भाइरस छम्ह मनुखं मेम्ह मनूयाके मुक्कं स्वथी नं जक पुनीगु खः ।
१. असुरक्षित यौन सम्पर्क, अथे धयागु एच.आइ.भी दुम्ह मनूलिसे कण्डम मछ्यःसे यौन सम्पर्क याय्लात धाःसा ।
२. एच.आइ.भी. संक्रमितम्ह मामं बुइकीम्ह मचायात ।
३. एच.आइ.भी. जूम्ह मनूयागु हिनुलय् सुयातःगु मुलुं सुल धाःसा बाय् हि कालबिल जुल धाःसा ।
थुकथं एच.आइ.भी. जूम्ह मनूलिसे नाप च्वनाः, घय्पुयाः, छथी हे थलबल, केँ, वसः आदि छ्यलाः पुनीमखु । अले थ्व एच.आइ.भी. छम्ह मनुखं मेम्ह मनूयात मपुंकेगु कुतः नं सकसितं छ्यलेफइगु कथं हे दु । पुनीगु माध्यमयात बिचाः याय्फत धाःसा पुनीमखुगु
उपायत नं अःपुक्क हे जुइ ।
१. असुरक्षित यौन सम्पर्क मयाय्गु । अथे धयागु फूसा यौन सम्पर्क हे मयाय्गु, अनं नं मज्यूसा म्हस्यूम्ह, विश्वास दुम्ह, थः कलाः वा भाःत दथुइ वा छम्हलिसे हे जक यौन स्वापू तय्गु । अनं नं मजिल धाःसा कण्डम छ्यलाः जक यौन स्वापू तय्गु याय्माः ।
२. एच.आइ.भी जूम्ह मामं फयांफछी मचा हे बुइकेगु मखु । मचा बुइके हे मालधाःसा सम्बन्धित डाक्टरया सल्लाहकथं इलय् हे जाँचय् याकाः पिएमटिसिटी अन्तरगत च्वनाः मचा बुइकल धाःसा एच.आइ.भी मदुम्ह मचा बुइकेफइ । पिएमटिसिटी धयागु मामं मचायात एच.आइ.भी. भाइरस मपुंकेगु उपाय खः ।
३. हि कालबिल याय्बलय् एच.आइ.भी. जाँच यानाः जक याय्माः । अथे हे हिनुलय् नसाया वासः काय्गु बानी फयांफच्छि मयाय्गु हे बांलाइ । यदि काय्गु हे जूसां छम्हेसिया छपू हे जक मुलु छ्यलेगु याःसा भिनी ।
थुकथं एच.आइ.भी. छम्ह मनूपाखें मेम्ह मनूयात पुनीगुलीइ पनेफइ । एच.आइ.भी. भाइरस मनूया म्हय् दुहाँ वनाः नं हि जाँच याय्बलय् खनेदइगु मखुगु जुगुलिं स्वलातकयात झ्यालि अवस्था धाइ । उकिं मनूयागु खँय् हे विश्वास यानाः अथे धइगु वयागु बानी ब्यवहारया लिधंसाय् हे भलसा कयाः एच.आइ.भी. संक्रमणयात कयाः खँल्हाय् फइसा संक्रमणया अवस्थायात कयाः बिचाः याय्पफइ ।
छुं नं कथं एच.आइ.भी. जुल हे धाःसा छु याय्गु ले सा धयागु खँ वइ । हाकनं लिसा कयाः धाय् कि एच.आइ.भी. धयागु ल्वय् मखु । थुकिया हुनिं यानाः जक छुं नं अवसरवादी संक्रमणपाखें संक्रमित जुयाः थीथी ल्वय्या छक्वलं संक्रमणया लिच्वः खनेदइगु हे एड्स खः । व हे एड्सया अवस्था मवय्मा धकाः हे ए.आर.भी. वासः छ्यलीगु खः ।
दकलय् न्हापां सन् १९८७स छ्यलाबुलाय् हःगु एण्टी रेट्रोभाइरल वासः खःसा थुकिं एच.आइ.भी. भाइरसयात छम्हं निम्ह, निम्हं स्वम्ह, प्यम्ह यानाः ल्याखय् अप्वया वनीगुली पनेगु ज्या याइ । न्हापां जाइडोभुडिन धकाः छथी जक छ्यलाबुलाय् हःगु खःसा लिपा न्हून्हूगु वासःया विकासया नापनापं उपचारय् स्वथी वासः छ्यलेगु यात । थुकथं सन् १९९५÷९६ लिपा एच.आइ.भी.या हलिमय् हे ह्यूपाः वःगु खनेदत । सुं नं छम्ह एच.आइ.भी. संक्रमितम्ह म्वाःम्वाकं हे थीथी ल्वचं कयाः एड्स जुइकाः थःगु मूवंगु जिन्दगी फुकेमाःगुया ए.आर.भी.या योगदानं जीवनदान हे ब्यूृगु जुल ।
खः, छम्ह चिनी ल्वय्, उच्च रक्तचापया ल्वय्, दमया ल्वय्थें तुं एच.आइ.भी. जुल धाय्वं जीवंकाःछि वासः नयाः स्वस्थ जुयाः म्वानाच्वनेफइगु जुल । थुइकेमाः कि ए.आर.भी. धइगु एच.आइ.भी. चट्ट हे लंकीगु वासः मखु कि थुकिं यानाः एच.आइ.भी. भाइरस मनूया म्हय् म्हो जुइका, ल्वय्नाप ल्वाय्फइगु शक्ति ब्वलंकाः मनू स्वस्थ दय्कातइगु खः । अलय् हाकनं ए.आर.भी. नयाच्वंम्ह मनूपाखें एच.आइ.भी. मेम्हेसित पुनीमखु धइगु जुइमखु ।
