त्यःछिंत्यः व नेपालभाषा मंकाः खलःया दबू छेँ
नारद वज्राचार्य | थिंलागा पारु ११४१, पुस १६ बिहीवाः
थिंला पुन्हीयात झीस ंयःमरि पुन्हि नं धया । थ्व नखः नेवाःतय् छगू तःधंगु नखः खः । थुकुन्हु प्रत्येक नेवाःतय् छेँय् यःमरी बुइ । सामाज्या सिधय्काः छेँय् दुहां वःगु वाया भकारी, कुथिइ यःमरितयाः पुजा यायेगु चलन दु । नेवाःतय् यःमरि व थिंला पुन्हीया हनायात कयाःथःगु हे कथंया दर्शन दु । मात्र यइपुक्क, न्ह्यइपुक्क, साक्क यःमरि नयेगु नखः जक मखसें पृथ्वी अर्थात बँ प्रति कृतज्ञ जुयाः आभार, सम्मान व आदर प्वंकेगु दिं कथं नेवाःतय्सं थ्व नखः हना च्वंगु खः ।
जीवनया धुकू संस्कृति खः । मनूतय्त संस्कारं हे संस्कृति प्रेमी दय्का बी । थ्व नखःया सांस्कृतिक व दार्शनिक थीथी पक्षयाबारे बिज्ञतय्सं बिशेष चिन्तन मनन यानादीगु दइ, दु । जिउगु बिषयस दुहां वना मच्वना । जितः धाःसा न्ह्याब्लें यःमरि पुन्हि वल कि त्यःछिंत्यः लुमना वइगु । मचाबलय् त्यःछिंत्यः फ्वं वनाः ज्वना वय्गु यःमरि कन्हय् कुन्हु मकलय् छुयाः नय्गुया आनन्द हे छगू । तःधिकः जुइ धुंकाः, भाषिक कार्यकर्ता जुयाः दबू छेँ दय्केया निंतिं त्यःछिंत्यः फ्वं वना बलय्या उत्साह हे मेगु ।
जिगु थौंया थ्व च्वसू नेवाःतय् दबू छेँया म्हगस व त्यःछिंत्यःखः ।
छिगु जिगु मंकाःछेँ
दय्के झीगु दबू छेँ ।
दबू छँे धाय्वं नेपालभाषा मंकाः खलः लुमना वइ, लुमंके हे माल ।
पंचायत ब्यवस्था वय्वं सी दय्क हे राणा तय्सं थें नेपालभाषायात दमन याना हयेगु ज्या न्ह्याका हल । सरकारी स्तरं मचाय्क छगू भाषा, छगू भेषया नीति नाला कयाः देय्या दक्व मेमेगु भाषायात न्हंका छ्वय्गु नीतिकया हल । २२ सालं रेडियो नेपालं न्हापानिसें बियावया च्वंगु समाचार प्रसारणयात दिकाबिल । गुकिंयानाः नेवाः तय्के व्यवस्था प्रति हे विद्रोह थना बिल । नेवाःतय्सं दच्छि यंक त्वाः त्वालय् साहित्य सम्मेलन यानाः थःगु बिरोधया सः थ्वय्कल । थ्व विद्रोह सांगठनिक रुपय् मखसे ंत्वाः त्वाःया ल्याय्म्हतय् आक्रोस जक जुयाः न्ह्याः वंगु जुल । गुकि ंयानाः छुं लबः काय् मखन । जुजु वीरेन्द्रया शासन कालय् वयाःला झन देय्या थीथी भाषा ल्हाइपिनि दुने खस भाय् दुहां वनाः उमिगु भाय् मदय्काः इमित नं खस भाय् हे ल्हाकेगु कथंया नीति हे दय्काःन्ह्याःवल ।
खने दय्क हे पंचायत व्यवस्थाया थजाःगु निरंकुश पहःयात तुलुं स्वया च्वनेगु नेवाःतय्त सह मजुल । नेवाःत छप्पँ छधी जुइमाःगु आवश्यकता खनेदया वल । आक्रोसित ल्याय्म्ह ल्यासे अर्थात युवाःत थःथःगु त्वालय् थीथी साहित्यिक व सांस्कुतिक पुचः खलः दय्काः साहित्य सम्मेलन यानाः, सांस्कृतिक सांगितिक कार्यक्रम यानाः, ख्यालः व प्याखंया माध्यमं थःगु आक्रोस पिब्वय्गु यानाहल । मचाय्क हे त्वालं त्वालय् साहित्यिक व सांस्कृतिक रुपं नेवाःत छप्पँ छधी जुजुं वल । प्रत्येक त्वाःया दबू दबुलिं नेवाः तय्सं नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानय् नेपालभाषायात नं थाय् दय् माःगु, रेडियो नेपालय् नेपालभाषां न्हिथं समाचार प्रसारण जुइ माःगु, नेपालभाषायात पाठ्यक्रमं लिकाःगुयात हानं तयेमाःगु, सरकारी मान्यता दय् माःगु आदि आदि सः थ्वयां च्वन । तर थ्व सः त्वालं त्वालय् बिस्कं बिस्कं रुपय् जक थ्वया च्वन । थ्व सः सामुहिक शक्ति जुयाः थ्वय् मफया च्वन । पिहांवये मफया च्वन । ल्याय्म्ह तय्के हीमहीला दु तर उकिया समाधान मिखां खंके मफया च्वन ।
०३५/०३६ या राजनैतीक आन्दोलनं न्हूगु मोड काय्त्यंगु ई । ह्यूपाःया निंतिं जनतायाके उत्सर्ग जुइगु उत्साह । अले नेपाल संबत्या शताब्दी फपुले त्यंगु ई । अर्थात नेपाल संवत ११०० वय् त्यंगु । शताब्दि हे हिलीगु थुगुसीया न्हूदँयात सकल नेवाःत छप्पँ छधी जुयाः हने माःगु, हनेगु धयागु बिचाः ब्वलना वल । सकलें खलः पुचःतय्त थुगु खं झन हे उर्जा तनाबिल । छुं याय् हे माःगु आवश्यकता न्हिया न्हिथं झनझन हे क्वातुया वल । चाकलाःदबू छत्रपाटीं छगू मुँज्या सःतल । येँ, यल, ख्वप, सक्व, किपू आदि थीथी थाय्या भाषिक व सांस्कृतिक खलः पुचःया मनूत मुनाः सहलह जुल । सहलह न्ह्या न्ह्यां वन अले ने.सं. १०९९ गुँलागा ३ कुन्हु थीथी खलः पुचःतय् खलः कथं नेपालभाषा मंकाः खलःया जन्म जुल ।
तच्वःगु सरकारी दमन नीति, आक्रोसित व आन्दोलित नेवाःत । मंकाः खलःया दक्व पदाधिकारीत राजनैतिक रुपं नं शिक्षित व दीक्षित । अथे खःसां मंकाः खलकं थःत छगू बिशुद्ध सांस्कृतिक खलः पुचःया थें जक भूमिका निर्वाह याना च्वन । वाध्यतावश छुंछुं सभा जुलुस आन्दोलन यायेमाःगु अवस्था वःबलय् याःगु बाहेक थ्वं गुबलें नं थःगु लाकातःगु अधिकार काय्या निंतिं राजनैतिक रुपय् बिचाः यानाः दीर्घकालिन सोच कयाः, कार्यकर्तातय्त प्रशिक्षित यायां न्ह्याय् मफुत। वास्तबय् मंकाः खलः छगू महासंघ जक खः । त्वाः त्वाःया खलः पुचलं न्हापा गथे खः अथेहे संगठीत जुयाः,थम्हं न्हापांनिसें याना वयागु ज्या न्ह्याका हे च्वने माःगु खः। तर मंकाः खलः वय्वं आःफुक्क ज्या मंकाः खलकं याइ धाधां बुलुहुं बुलुहुं फुक्क खलः पुचः निस्क्रीय जुजुं वन । थ्व बिषय लिपा हानं गुगुं इलय् खँल्हाय् । आः त्यःछिंत्यःया बिषयस दुहां वने ।
नेपालभाषा मंकाः खलःया जन्म जुल । मनूतय्के न्हापा लिपासिबय् दुगंछि उप्वः उत्साह थहां वल । त्वालं त्वालय् खलः पुचःया लिमलात । सभा, बैठक निरन्तर न्ह्यात । शताब्दी हिलीगु न्हूदँयात लसकुस याय्त अभूतपूर्व तयारी जुल । नेपाल संबत् ११०० न्हू दँया जुलुस गनं न्ह्याःगु खः अन हे लिथ्यने धुंकल । अय्नं जुलुस सिधःगु मखुनि । अभूतपूर्व जुल व जुलुस । नेवाःत सकलें हे कुहांवःगु खत वकुन्हु । महिताः तय्गु सिंहासनय् भुखाय् ब्वय्काबिल नेपालभाषा मंकाः खलकं । थनं निसें नेवाः छगू शक्तिया रुपय् पिलुल ।
पिनेया मिखाय् नेपालभाषा मंकाः खलः छगू शक्ति जुयाः खने दत । न्हूदँया जुलुसया अपूर्व सफलतां नेवाःतय्के तच्वतं जोश थना बिल । छुं याय्माः धयागु भावना अझ उप्वः तीब्र जुल । तर याय्गु छु ? शताब्दि हिलीगु न्हूदँया निंतिं नीस्वंगु मंकाः खलः खः, आ लिपाया पलाः छु न्ह्याकेगु ? गथे वनेगु ? थ्वयक्ष प्रश्नया लिस मालेन्ह्यः हे यःमरि पुन्ही थ्यंकः वल । भाषिकव सांस्कृतिक कार्यकर्तां जाया च्वंगु खलः पुचःलं सरकारी एकेदेमि व सभा गृह बालं काय्त नापं उगु इलय् तःधंगु संघर्ष याय्माःगु अवस्था । प्याखं ख्यालः सेन्सर याय् माःगु छखे खःसा बाः पुलाः काय्त नं तसकं हे थाकु । खालि तयातइगु तर नेवाःतय्त मबीगु । थजाःगु हीमही भोगे याना च्वंगु इलय् मस्यु गनं वल खः झीगु हे थःगु दबु छेँ छगू माःगु खँ पिहांवल । खःखः धकाः सकसियां छप्वाः म्हुतु जुल । यःमरि पुन्हिकुन्हु त्यःछिंत्यः फ्वनाः थःगु हे दबू छेँ दनेगु खँ वल, खँ क्वःजित ।
हानं छकः नेवाः तय्के उत्साह दना वल । थःगु हे दबू छेँ दनेत सकल कार्यकर्तात सतकय् कुहां वय्त तयार जुल । अतिकं उत्साहित जुयादीम्ह कवि दुर्गालालजुं त्यःछिंत्यःया निंतिं म्ये च्वयादिल । म्येय् लय् चिनेगु ज्या जुल । म्येया रिहर्सल न्ह्यात । देय् न्यंक दबू छेँयानिंतिं त्यःछिंत्यः फ्वं वइगु ,फ्वनीगु खँ बय्बय् जुल ।
यःमरि पुन्हि नं थ्यंकः वल, त्यःछिंत्यः न्ह्यात । त्यःछिंत्यः फ्वनेगु जुलुसय् अभूतपूर्व कथं मनुतय्सं ब्वतिकाल । अपाय् धंगु योजना, दबू छेँ दनेगु योजना । जग्गा न्यायेमाल, हल दयेके माल । छन्हुया त्यःछिंत्यः फ्वनाः गाइगु खँ हे मखुत । थासं थासय् कन्हय् कंस नं वनाः फ्वनेगु ज्या जुल । येँपिने धौख्यः, नाला, भ्वत, पन्ति, खंपु, फुसिंख्यः आदितः थासय् नं फ्वं वनेगु ज्या जुल ।
जि थः हे नं उबलय् व फुक्क थासय् वनागु खः । झीझी थ्वः नांया कालिमाटीइ नं खलः छगू दु । गुगु खलकय् जिलिसें यक्व स्थानिय ल्याय्म्ह आबद्ध खः । थुकिया सकल दुजः पासाभाइपिसं झीगु त्वालय् नं त्यःछि.त्य फ्वंके माल धयागु खँ वल । मदुम्ह जीवनदाइ अर्थात जीवनराज मानन्धरजु गुम्ह झीझीथ्वःया छम्ह बल्लाःम्ह थां खः, वय्कः छेँखा पतिकं वनाः बांलाक्क त्यःछिंत्यःया निंतिं ग्वहालि याय्त इनाप याः झाल । जिपिं सकल झीझीथ्वःया दुजःतय् नं तःन्हु तक लिमलात । ने.सं. ११०० थिंला १७ कुन्हु कालिमाटी टंकेश्वरय् नं अभूतपूर्व रुपं नेपालभाषा मंकाः खलःपाखें दबू छेँयानिंतिं त्यःछिंत्यः फ्वनेगु ज्या जुल ।
त्यःछिंत्यःया अभूतपूर्वतां झी कविकेशरी चित्तधर हृदयजु नं अतिकं हे उत्साहित व आन्दोलित जुयादिल । वय्कलं बिज्यासलय् च्वंगु थःगु बच्छि बुँ दबू छेँ दनेत नेपालभाषा मंकाः खलःयात दान बियादिल । लिपा त्यःछिंत्यः फ्वनाः म्हयागु ध्यबां वय्कःया हे ल्यंदनीगु बछि जग्गा न्यायेगु ज्या नं जुल ।
नेपालभाषा मंकाः खलः मुक्कं हे भाषिक संगठन जुल । दबू छँे दनेगु धयागु मुक्कं प्राविधिक ज्या जुल । त्यःछिंत्यः मात्र प्रतिकया रुपय् जक खत । दबू छेँ दनेत लायक्व हे ध्यबा मानि । उकिं मंकाः खलकं नेवाः साहु महाजनतय्त मुंकाः सांस्कृतिक संरक्षण समिति छगू नीस्वन । जग्गा व दां उकियात हे लःल्हाना बिल । मंकाःदबू छेँ दनेगु भाला समितियात बिल । तर नं मस्यू, छु गथे जुयाः खः तःदँतक्क फन फन चाःहिलाः थ्व अथें फासांफुसुं जुयावन ।
ज्या मजुल । नेपालभाषा मंकाःखलः नं लिपा वनाः मात्र छगू न्हूदँया समारोह यानाः सुम्क च्वन । धाधां मधां पीदँ अथे ंफुत । नेपालभाषा मंकाः खलकं हे थनाः न्ह्यलं चाःपिं थीथी जनजातिया जातिय खलः पुचलं स्वनिगलय् हे थःथःगु ततः खागु छेँ दनाज्या न्ह्याकाच्वंगु नं तःदँतःदँ हे दत । तर नेवाः तधाःसा द्यनाच्वंपिं मेपिन्त थनाः थः धाःसा मज्जां द्यनाबिल । बिदंवना थ्व हे ।
अजूचायापुक्क नेपालभाषा मंकाः खलः द्यनाब्यूसां थुकियाहे छम्ह कार्यकर्ता धाःसा मद्यंगु जुयाच्वन । वं न्ह्यलय् नं ज्वलय् नं दबू छेँ जक खना च्वंगु जुयाच्वन । उबलेया उम्ह कार्यकर्ता खः भाजु बिद्यासुन्दर शाक्य । वय्कः येँ महानगरपालिकाया मेयर जुयादीवं थःगु अले सकल नेवाः तय्सं म्हंगु मंकाः दबूछेँ येँ महानगरपालिकां हे दनाबीगु क्वःछिना दिल । ने.सं. ११४० स नेपालभाषा मंकाः खलःया जग्गाय् वय्कलं हे दबू छेँया शिलान्यास यानादिल सा थुगु दँय् अर्थात ११४१ या यःमरि पुन्हि न्ह्यथाक्क दबू छेँया नक्सा दयेकाः,दबू छेँ दनेया निंतिं टेन्डर नापं आव्हान यानादी धुंकल । आशा याय्, ने.सं ११४२ या यःमरि पुन्हिया त्यःछिंत्यः झीसं थःगु हे दबू छँेय् सांस्कृतिक उत्सव याना न्यायेके, हने ।
थन थाय् लाक्क हे जितः उबले त्यःछिंत्यः फ्वंवना बलय् हालागु म्येया छगु चरण लुमना वइ च्वन । थौं व म्येया ब्वजिं येँ महानगरपालिकाया मेयर भाजु विद्यासुन्दर शाक्ययात देछानाः थःगु थ्वच्वसु थन हे दिके ।
जय जयजुयेमा यक्वधर्म लायेमा
जिमिनुगःदुनें निसें छितः सुवाः दु ।
त्यःछिंत्यः बकछिं त्यः
लातापाताकुलेचां जुछिं त्यः ।
सुभाय् ।
