२०८० चैत्र १६, शुक्रबार

थीथी विशेषतां जाःगु यःमरि

–कल्याण मित्र | थिंलाथ्व चतुर्दशी ११४०,पुस १४ मंगलवाः

यःमरिया नं थीथी विशेषता दुला ? छु छु दुले विशेषता ? धयागु यक्व न्ह्यसः दनेफु । यःमरि धइगु ला दय्काः नय्गु ला खः नि । चिकुलाया इलय् नय्गु यःमरिइ चाकु दइगुलिं पोषकतत्व दइगु व चिकुलाया ई कथं क्वानावइगुलिं यःमरि नय्बलय् यक्व फाइदा जुइगु खः । थ्व हे ला खः नि यःमरिया विशेषता, मेगु छु छु दु ले विशेषता ? धकाः न्ह्यसः वय्फु । धात्थें धाय्गु खःसा यःमरिइ यक्व हे विशेषता सुलाच्वंगु दु । झीसं वाःचाय्के मफयाच्वंगु जक खः । अथे जुयाः थ्व यःमरि नय्गु धयागु रहरबहरं जक नया वयाच्वनागु नसा जक ला खः नि धकाः धाय्मज्यू । 
दक्कले न्हापां झीसं यःमरिया परिभाषा अर्थात यःमरि धकाः गथे नां जूवन ? थ्व मरियात यःमरि धकाः नां सुनां बिल ? थ्व स्यूला यःमरि नयाः न्ह्यइपुका च्वंपिं न्हूगु पुस्ताया ल्यासे ल्याय्म्हतसें ? धनसम्पत्तिया द्यः कुबेरं यःमरिया नां छुनाब्यूगु खः । थ्व खँय् छगू धार्मिकतां जाःगु घटनां पुष्टि यानाःगु दु । 
धार्मिक, सांस्कृतिक, परम्परागत संस्कार व सामाजिक थीथी कथंया विशेषतां जाःगु यःमरि दय्काः नय्गु व यःमरि दान याय्गु चलन गबलेनिसें दुगु खः धयागु खँय् दुवालाः अध्ययन याना स्वय्बलय् यःमरि दय्केगु चलन पन्तिं शुरु जूगु खः धाइ । लिच्छवीकालीन इलय् स्वनिगःया मनूत तराई वनेमाल धाःसा पन्ति जुकाः वनीगु जुयाच्वन । उगु इलय् पन्ति देय् विकसित जुइधुंकूगु जुयाच्वन । पन्ति देशय् सुचन्द्र सुचन्द्र नांया छम्ह महाजन दुगु जुयाच्वन । सुचन्द्रया मिखां न्ह्याय्मदय्क बुँ दुगु जुयाच्वंगुलिं वयात महाजन धाइगु जुयाच्वन । बुँ यक्व दयाः महाजन जूम्ह सुचन्द्र महर्जन हे खः । महाजनया अपभ्रम्स जुयाः महर्जन जूवंगु खः । महाजन सुचन्द्र व तिरि म्येजु सुशीला निम्ह तिपु यक्व धनसम्पत्ति दुसां तःधं जुइम्वाःपिं, सकसितं ग्वाहालि यानाः धर्मकर्म याय्माःपिं जुयाच्वन । बुं वःगु यक्व बालीनालीं यानाः उल्लेख्य धनसम्पत्ति मुंकाच्वंपिं सुचन्द्रया निम्हतिपु हे जानाः विष्णु भगवानया भक्तिभाव यानाच्वनीगु अले न्हिंन्हिं दान नं यानाच्वनीगु । सुचन्द्रं सुनां छु फ्वन, वयात व हे दान बीगु यानाच्वन हं । थथे जुयाः सुचन्द्रयाथाय् दान फ्वं वइपिं न्हियान्हिथं अप्वयावन हं, तातापाक्कनिसें दान फ्वं वय्गु यात हं । यक्व मनूतय्सं दान काः वःगुलिं दान काःवइपिन्सं ताःहाकः झ्वः छुनाः हे दान काय्माल हं । अय्नं सुचन्द्रं दान बिया हे च्वन । थथे न्हिंन्हिं दान बियाच्वंम्ह सुचन्द्रया नां दानीम्ह धकाः तातापक्क तक्क नं बय्बय् जुल हं । थथे यक्व दान बियाः दानीम्ह धकाः सुचन्द्रया नां बय्बय् जूगु खँ धनसम्पत्तिया द्यः कुबेरं सीकाः सुचन्द्रया परिक्षा काय्त मत्र्यमण्डलय् कुहांवल । कुबेरं थःत छम्ह फ्वगिंया रुपय् हिलाः भ्वाथःगु, थाय्थासय् गूगु वसः पुनाः सुचन्द्रयाथाय् दान फ्वंवन । दान काय्त कुबेरं झ्वः छुनाच्वंपिं मनूतय्गु झ्वलय् दं वन । दक्कले ल्यूने दनाच्वंम्ह फ्वगिं रुपी कुबेरयात खंकाः सुचन्द्र व वया तिरिम्येजु सुशीलां थःगु छेँय् न्हूम्ह फ्वगिं फ्वं वल धकाः लय् लय्तायाः फ्वगिंयात लसकुस यानाः छेँय् दुतयंकाः वयागु पुलांगु भ्वाथःगु लं त्वःतकाः स्नान याकाः न्हूगु वसः पुंकाः सफा सुग्घर यानाः थःगु आसनय् विराजमान याकाः सुचन्द्रं क्वाःक्वाः छुनातःगु यःमरि नकेहल ।
 
सुचन्द्र व तिरिम्येजुं बुं यक्व अन्न दइगु व वहे अन्नपाखें थीथी कथंया मरिचरि दय्काः द्यःयात छाय्गु, थःपिन्सं नय्गु अले मेपिन्त नं प्रसादकथं इनीगु जुयाच्वन । थथे मरि दय्कीबलय् जाकिचुं छ्यलाः गबलें द्यःतय्गु मूर्ति दय्कीगु, गबलें थीथी प्रकारया आकारप्रकार वय्काः विष्णु भगवान, लक्ष्मी, कुवेर, गनेद्यःया नं मूतिं दय्कीगु जुयाच्वन । अले वायागु भकारीइ तयाः पूजा याइगु जुयाच्वन । 
 
सुचन्द्र महाजनं अथे हे क्वाःक्वाः छुनातःगु यःमरि फ्वगिं रुपी कुबेरयात नकूबलय् कुबेर लय्तायाः थःगु रुपया दर्शन बियाः वरदान फ्वँ धाइ । अले सुचन्द्रं थःगु भकारीइ गबलें नं वा म्ह्वः मजुइमा धकाः फ्वनी । सुचन्द्रयाथाय् फ्वं वइपिं सकल गरीवपिन्त नकेफय्मा, दान बी फय्मा धकाः थःगु भकारीइ अन्न गबलें म्ह्वः मजुइमा, न्ह्याक्व लिकाःसां जायाच्वनेमा धइगु सुचन्द्रया ईच्छा सीकाः कुबेरं थःत नकूगु मरि यःगुलिं थ्व मरिया नां हे यःमरि जुल धकाः नां छूगु जुयाच्वन । थुकथं यःमरिया नां च्वंवंगु खः धाइ । उगु इलंनिसें हे यःमरि नय्गु दिं यःमरि पुन्हिकुन्हु छेँखापतिकं मस्तय्सं म्ये हालाः यःमरि फ्वं वनेगु चलन दुगु खः धाइ । यःमरि फ्वंवनेबलय् मस्तय्सं थथे म्ये हाली – ‘त्यःछिंत्यः, बकछिंत्यः, लातापाता कुलिंचा जुसिंत्यः ।। यःमरि च्वामु, उकी दुने हामु । ब्यूम्ह ल्यासे, मब्यूम्ह बुरिकुति ।।’
 
नेवाःत नखःचखःया ल्याखय् तसकं तःमि । नेवाः संस्कृति व सम्पदा हलिम्ये हे लोकं व्हाः । नेवाःतय् थीथी नखःचखः हनेगु झ्वलय् न्ह्यइपुस्सेच्वंक हना वयाच्वंगु थ्व यःमरि पुन्हि बिस्कं विशेषतां जाःगु नखः खः । नेवाः संस्कृति व संस्कार नाप स्वापू दुगु यःमरि पुन्हिबलय् दय्कीगु यःमरिया थःगु हे पहः, थःगु हे मौलिक विशेषता दु । कृषि प्रधान देय्या नेवाःतय् विशेष यानाः ज्यापुतय् पेशा धइगु हे बुँज्या खः । न्हूगु बाली छेँय् दुकयाः न्हूगु वाया जाकिचुंयागु यःमरि दय्काः नया वयाच्वंगु खः ।
 
नेवाःतयसं जक दय्काः नयाच्वंगु यःमरि दय्केगु नं थःगु हे पहः दु । न्हूगु जाकिं दय्कीगु जाकिचुं लस्सा दइगु जुइमाः । चाकु व हाम्वः चुं तयाः दय्कीगु शंख आकारया यःमरियात ‘बायः’ धाइ । यःमरिया मेगु आकार स्वकुं लाइ । थुकियात ‘मायः’ धाइ । थ्व मायःबायः धाःगु आगम परम्परा कथं श्रृष्टिया आदि पुरुष व आदि शक्ति, मां व अबु अर्थात मिजं व मिसाया प्रतिक खः ।
 
यःमरि पुन्हिकुन्हु हे न्हूगु वा तय्गु भकारीयात लक्ष्मी द्यः भाःपियाः पूजा यानाः उकी द्यःने जाकिचुंया गनेद्यः, कुबेर, लक्ष्मी व थ्व द्यःतय्गु बाहां तिछुँ, कल्य्, ख्याः नं दय्काः तइ । यःमरि दय्केबलय् ल्वहंचामरि नं दय्की । ल्वहंचामरि द्यः पूजा याय्त छ्यलेगु याइ । स्वनिगः दुने थीथी द्यःतय्गु रथयात्रा वा खः जात्रा याइलबय् नं ल्वहंचामरि, चतांमरि व यःमरि ह्वलेगु चलन दु । अथे ह्वलाहःगु यःमरि काय्फत धाःसा काय् बुइ धइगु जनविश्वास दु । मचातय्गु निदँ, प्यदँ, खुदँ, च्यादँ, झिदँ व झिंनिदँ बुन्हिबलय् यःमरि माः क्वखाय्केगु चलन दु । ग्वःदँ दुगु खः, वःगः हे यःमरि क्वखाय्की । १२ दँ दइबलय् १२ गः हे यःमरि क्वखाय्केबलय् बाहेक निगः, प्यंगः व च्यागः यःमरि क्वखाय्कीबलय् यःमरि दुने न्यागः आखय् तय्गु चलन दु । थथे न्यागः आखय् तय्गुया अर्थ पञ्चतत्व व पञ्चबुद्धया प्रतिक कथं कयातःगु दु । 
 
यःमरियात हे नं पञ्चतत्वकथं कयातःगु दु । अग्नि, जल, वायू, पृथ्वी, अग्नि, आकाशयात पंचतत्व धाइ । यःमरि दुने पृथ्वीया रुपय् जाकिचुं, अग्निया रुपय् चाकु, जलया रुपय् लः, आकाशया रुपय् खाली थाय् व वायूया रुपय् हाम्वःयात कयातःगु दु । आयूर्वेदया मान्यता कथं नं यःमरि यक्व हे पौष्टिकतां जाःगु नसा ज्वलं जूगुलिं हे जुइमाः, यःमरि दय्काः नय्गु चलन झी पुर्खातय्सं दय्कातःगु । यःमरि पुन्हिकुन्हु जक मखसें मस्तय्गु जन्मन्हि, मचा जंक्व, बुराबुरीतय्गु जंक्व, प्वाथय् दुपिं म्ह्याय्मस्तय्त धौबजि नकः वनीबलय् व गुथि पूजाबलय् नं यःमरि विशेष कथं नय्गु नकेगु याः । हेमन्त व शिशिर निगुलिं चिकुलाया ऋतु जूगुलिं मनूतय्गु म्हया नितिं पौष्टिकतां जाःगु नसा नय्गु पाय्छि ई खः ।
 
छगू किम्वदन्ति कथं स्वयम्भू महाचैत्य दय्के न्ह्यः नमूना दय्कूगु जुयाच्वन । व नमूना यःमरिया आकारपाखें काःगु जुयाच्वन । स्वयम्भु महाचैत्यया क्वय् गुम्बज आकार तयाः च्वय् च्वका लूगु १३ गू भुवन सहितया चक्रवात खः धाइ । थ्व चैत्यया गर्भ दुने पञ्चबुद्ध दु । मचा जंक्वबलय् क्वखाय्कीगु यःमरि दुने न्यागः आखय् नं पञ्चबुद्धया प्रतिक कथं तइगु खः । स्वयम्भू महाचैत्यया उगु नमूना दय्कूगु न्हि नं यःमरि पुन्हिकुन्हु हे खः धाइ । स्वयम्भू महाचैत्य दय्कूगु इलय् पञ्चबुद्धया मूर्ति मदु हं, लिपा तिनि तःगु खः धाइ ।