विश्व सम्पदाया धलखय् दुथ्याःगु चगुँ (चाँगु) नारायण वैष्णव सम्प्रदायया महत्वपूर्ण तीर्थ (धाम) खः । थन दुगु हनुमानद्यःया क्वय् तयातःगु अभिलेख कथं व हनुमान व येँया हनुमानध्वाखाया हनुमान स्वक्वय्त्या अथे धइगु ३३ कोष करीब १७ किलोमिटर तापाः । ख्वपं ६ किलोमिटर खःसा सक्वं करीब ५ किलोमिटर पाः । चगुँ (चस्वांमाया गुँ) ई चस्वांमां हे उत्पत्ति जूम्ह जुयाः अनया नारायणयात चगुँ नारायण धाइगु खः ।

चगुँ धाधां आः चागुँनारायण नां च्वंवंगु दु । व महत्वपूर्णगु गुँ ल्यंकातय्त येँया जुजु जयप्रकाश मल्लं उगु गुँया सिमा पालाः सिँ दय्काः वा सिमा च्याकाः ह्यंग्वाः दय्काः मीत यंकूसा वयात दण्डया नियम तयातःगु खः । अझ थज्याःगु ज्याखँ लँय् खंम्हेसिनं उजुर मयातसा वयात नं बं पुइकीगु नियम दुगु खः । अनया सिमा ध्यनेत, व गुँया सिमा त्वाःदली कथं मखूगु ज्या याय्त सुं मन्त्री, भारदारतय्सं आदेश ब्यूसां व आदेश पालना याय्म्वाः । गुँया नियम कथं ज्या या धकाः ने.सं. ८४९ स छगू आदेश जारी यासें ताम्रपत्र तयाब्यूगु दु ।

अथे यानाः ल्यंकातःगु गुँ थौंकन्हय् मनूतय् दथुइ अप्वः सिमा पालेफुम्ह, गुँया सिमा अप्वः क्वथलेफुम्ह, गुँइ च्वंगु ततःग्वःगु ल्वहँ अप्वः तछ्याय्फुम्ह, क्वय् नं न्ह्यानाच्वंगु मनमती (मनोहरा) खुसिया फि यक्व लिकाय्फुम्ह बहादुर जुयाः क्यनेगु विकृती अप्वःगु दु । थज्याःगु हे ज्याखँया हुनिं, विकासया नामय् लालाःथे डोजरं लँ म्हुइगु हुनिं चगुँया च्वं हे चलः वनीगु ला मखुला धकाः अनया वासिन्दात त्रसित जुयाच्वनेमाःगु अवस्था वःगु दु । आः ला चगुँ धइगु नां जक दनि, अन चस्वांमा ला म्ह्वः जुयाः निमा प्यमाय् सिमित जुइधुंकल । अन गुंगू (९) दहत दुगु खः । आः उगु दहत न्हनावनाः निगू प्यंगू जक ल्यं दनि । चगुँ नारायणद्यःयात न्हिथं स्नान याकेत नीलः काय्माःगु नारायणहिति नं इलय्ब्यलय् सुइगु जुयावय्धुंकल ।

हिति सुइबलय् पाः लाःम्ह भनियात मनमती खुसिइ थ्यंक नीलः काःवने मालाच्वंगु दु । व हे खुसिइ नं वासिङ्ग धाधां फि सिलाः पँचा ल्वाकज्याःजु बुलूगु लः ल्वाकज्यानाः प्रदुषित जुइधुंकल । थनया परम्परागत संस्कार म्वाकातय्त आः थाकुया वय्धुंकल । थनया परम्परागत संस्कार, संस्कृतिया खँ ल्हाय्बलय् चँगुनारायण द्यःयाथाय् लापतिकं अनेक परम्परागत पर्वपूजा, जात्रात जुयाच्वनेगु याः । वैसाखं मू जात्रा, श्रावण व पौषं कलश जात्रा, फागु पुन्हिकुन्हु वंशगोपाल (होलां) जात्रा, चैतं लक्ष्मीनारायण जात्रा । थुकिया नापं चँगुइ दँय् छकः ख्वपया नवदुर्गा हय्माः । न्हापा न्हापा १२ दँय् छकः येँया नवदुर्गा (गथुप्याखं) नं हइगु खः ।

थौंकन्हय् थुगु परम्परा दिना वनेधुंकल । मिला पुन्हिनिसें सिल्ला पुन्हि लच्छितक्क थन माघ वनेगु चलन दु । उकिया लागिं छबथां मनूत चगुँया थाय्थासय् सुथय् चाःह्यू वनी । आइतबाः वा सोमबाः व बिहिबाः नारायणहिति, मंगलबाः गुँइ गनेद्यः (सेतो गणेश), बुधबाः शंखदह, शनिबाः पारिजात सरस्वती वनी । अन स्नान यानाः तीर्थतय्गु नां कयाः न्हापा चम्पक नारायण तीर्थ दर्शन आनन्द धकाः कजिनं धाइ, मेमेपिन्सं श्री राधाकृष्ण गोविन्द धाइ । अथे हे, अनेक तीर्थतय्गु नां कयाः ...............तीर्थ दर्शन आनन्द धाइ, श्री राधाकृष्ण गोविन्द, हरि गोविन्द, हरिगोपाल, भजन हरिशंकर, हरि माधः, गयागदाधर प्रयाग माधव, काशि विश्वेश्वर शिव–शिव माधः, माधव नारायण– जय । शंखध्वनी नापं थुकथंया नां स्मरण लिपा भजन हालाच्वंगु नारायणया जगतीइ थ्यंकाः अनया द्यः देगःया नां स्मरण याइ । शंखध्वनी नापनापं नारांद्यःया देगलय् थ्यंकाः कव चाय्की ।

थौंकन्हय् थ्व परम्परा दिनावनेधुंकल । अथे हे, दँय् छक्वः सक्वया व ख्वपया माधव नारायण नं थन हय्माः । सक्वया माधवनारायण सिल्लाथ्व (माघ शुक्ल) एकादशीकुन्हु सक्वय् निकः धलं दंकाः फल जक पालं यानाः धलंमित बहनी चगुँपाखे प्रस्थान याइ । बहनीसिया करीब १० ताः इलय् चगुँइ थ्यनी । माधवनारायण मथ्यंतल्ले धलंमित जगती (चगुँ नारायण देगः परिसर) दुहांवनेमज्यू । गुलिं जगतीइ पिने बलंपुलिइ पियाच्वनी । अन धलंमिपिनिगु सुविधाया लागिं मि च्याकातइ । दालाय् कुबियाहःम्ह माधवनारायण बलंपुलिइ थ्यंकाः शंखध्वनी नापं सकसितं जल बी । अले सकलें नापं जगतीइ दुहांवनी । उबले अन सावांतय्सं भजन हाला हे च्वनी व धलंमितय् देगः परिक्रमा जुइ । उकुन्हु बहनी नारायणया आरती सिधःसां ध्वाखा (खापा) तीमखु । माधवनारायण चगुँ नारायणया देगलय् यंकाः शंखजलं स्वकः अभिषेक यानाः जलप्रसाद कालबिल याइ ।

निम्ह मित्रया मिलन जूगु चान्हसिया थुगु ई तसकं आनन्दमय जुइ । अन आनन्दमय शंखध्वनी दु, गंया झन्कार दु, माधः.... माधःया श्रद्धाभक्तिपूर्ण उच्चारण दु, सुमधुर भजनया गुंजन नं दु । थ्व सकतां सः ल्वाकज्याःगु बिस्कंगु आनन्दीत सः थ्वयाच्वंगु दु । आहा, गुलि न्ह्यइपूगु ई थ्व । शायद स्वर्गीय आनन्द धइगु थथे हे खःला धइगु सुखानुभूति जुइगु थ्व इलय् बहनी खिउँसेच्वंबलय् थाकुक्क न्यासिवःगु त्यानु नं तनी । थुगु ज्याझ्वः क्वचाय्काः माधवनारायणया स्मरण यायां द्यःयात जगती दुनेया विशेष थासय् तइ । अन नं भजन याइ । धलंमित देगःया बँय् ग्वाराग्वारातुलाः देगःया परिक्रमा याइ । कठिन परिश्रमपूर्वक भक्ति याइ । छुं ई लिपा द्येनेत वनी । उगु दिनय् धलंमित चँगुइ हे बासं च्वनी । कन्हय्कुन्हु सिल्लाथ्व (माघ शुक्ल) द्वादशीकुन्हु सुथय् न्हापां दनाः धलंमित थःथःगु पूजा ज्वलं ज्वनाः धलं दनेगु थाय् शंखदह वनेत तयारी याइ ।

थुगु थाय् चगुँनारायणं १ किलोमिटरति क्वय् लाः । माधवनारायणलिसें धलंमित सकलें अन थ्यंका द्यःनापं नित्य स्नान याइ । शंख दहलय् चलः वंगु जुयाः लः मदयाः थौंकन्हय् व दिनया लागिं अस्थायी पुखू दय्काः लः मुंकाः ज्या काय्गु यानाच्वंगु दु । दहया सिथय् माधवनारायण दिकी । अले अन थ्यंपिं भक्तजनपिन्सं दर्शन पूजा याइ । धलंमितय्सं माधवनारायणया नित्य पूजा सिधय्काः धलं दनेत तयारी याइ । द्यःयात तिसां तीकी । धलंमि सकसिनं नुसला कयाः नीलः ज्वनाः धलं दनेथाय् च्वंवनी । थुगु इलय् उमित सुनां नं थीमज्यू, थिलकि हाकनं नुसला काय्माः । आः चगुँ नारायणया पूजारी राजोपाध्यायं वकुन्हुया धलं दंकी व विधिवत धलं पूजा याइ । धलंया दथुइ आनन्दमय शंखध्वनी, भजन जुयाच्वनी । पूजा क्वचाय्काः सकसिनं जलप्रसाद ग्रहण याइ । इच्छुक भक्तजनपिन्सं धलंमिपिन्त भोजनवस्तु, सिन्हः, दक्षिणा इनाबी ।

मिजं धलंमिपिन्सं धोती चिनाः सहस्रधारा कुबियाः थाय्थासय् जलधारा हाय्कः वनी । मिजंतमध्येयापिं म्ह दू दानाः जल कयाः भजन हाहां शंखध्वनी साथ चँगु नारायणपाखे प्रस्थान याइ । देगलय् जगतीइ थ्यंकाः स्वचाः चाःहिलाः देगलय् माधवनारायण यंकी । अन शंखजलं स्वक्वः अभिषेक यानाः प्रसाद कालबिल याइ । अनंलि माधवनारायणयात उत्तरपाखे च्वंगु सतःया दलानय् तइ । भक्तजनया पूजा फय्धुंकाः दालाय् तयाः सक्वपाखे प्रस्थान याइ । धलंमितय् सक्वय् वना पालं याइ । थुकथं सक्वया माधवनारायणया परदेश यात्रा क्वचाइ । सक्वया थःगु हे बिस्कं म्हसिका दुगु माधवनारायणया धलंयात अनया छम्ह निम्ह विद्वान, संस्कृतिकःमितय्सं स्वस्थानी माधवनारायण धलं धाय्गु यानाहःगु दु । उलिं जक मगानाः गनं न्यनेमदुगु गुगु नं शास्त्रय् मदुगु माधवनारायण स्वयम् थम्हं हे स्वस्थानी धलं दंगु नं धाय्धुंकल । थ्व मखूगु खँ जुल । नारायणं पार्वतीयात स्वस्थानी धलं दनेगु उपदेश जक ब्यूगु खः । माधवनारायणया धलं दनेबलय् स्वस्थानीया ‘स’ तकं उच्चारण जुइमखु, स्वस्थानीया पूजा नं याइमखु । स्वस्थानी धलं दनीबलय् ज्वला न्हाय्कनय् ॐ कार च्वयाः पूजा याइसा माधवनारायण द्यःया मूर्ति हे पूजा याइ ।

स्वस्थानी धलं क्वचाय्कीबलय् सच्छि व च्याता जजंकाः, आखेय्, ग्वाः, ग्वय्, अक्षत मधि तयाः पूजा यानाः उकी च्वंगु च्याता अक्षत मधि, ग्वाः, ग्वय्, जजंका, आखय् थः भाःतयात बी । भाःत मदुसा काय्, काय् मदुसा त्वाय् काय्यात बी । त्वाय् काय् नं मदुसा खुसिइ चुइकी । माधव नारायणया धलं दनेत सच्छि व च्याता च्वय् च्वयाकथंया सामग्री आवश्यक मदु । प्रसाद नं थः भाःतयात बीगु खः । माधवनारायणया धलं नादीखुसि (सालिनदी) ई च्वंगु स्वस्थानी देगलय् दनीगु मखसें बिस्कं थासय् व्यवस्था यानातःगु थासय् द्यः तयाः दनीगु खः । ध्यान, स्तोत्र व पूजा विधि नं ज्वःमलाः ।

पौष शुक्ल पुन्हिनिसें माघ शुक्ल पुन्हितक्कया ई छगू जक ज्वःलाःगु खः । नारायणया माघ लाया नां माधव नारायण खः । व हे माधवयात लच्छि धलं दनीगु खः । खय् भाय्या संकिपाया छपु म्ये छायाङ्कन यासांनिसें व हे माधवनारायण धलंयात हे स्वस्थानीइ स्वाय्यंकूगु खः । स्वस्थानी व्रत सेवा समिति व माधव नारायण व्रत सेवा समिति नं निगू हे दुगु खः । आः निगुलिं छगू याःबलय् झन भ्रम जूगु खः । थ्व पाय्छि मखु । ख्वपया माधवनारायण नं माघ शुक्ल द्वादशीकुन्हु चँगुइ हइ । ख्वपया हनुमानघाट, ख्वंरय् लच्छियंकं धलं दनीपिं धलंमिपिं थःथाय्या नित्य धलं क्वचाय्काः मिजंतय्सं धोती जक चिनाः सहस्रधारा कुबियाः मिसा धलंमिपिन्सं पूजाभः ज्वनाः ख्वपंनिसें चगुँइ वइ । चगुँया शंखदह थ्यंकाः पूजा याइ । अनया पूजा चगुँनारायणया पूजारीं याकेम्वाः । ख्वपं द्यः ज्वनावःम्ह, राजोपाध्याय ब्राम्हणं याकी । शंखध्वनी नापं नारायणद्यःया जगतीइ वइ ।

देगः परिक्रमा शंखध्वनी नापनापं जुइ । माधवनारायणयात चगुँ नारायणया देगलय् यंकी । अन शंखजलं स्वक्वः अभिषेक यानाः प्रसाद कालबिल याइ । व धुंकाः हाकनं शंखध्वनी नापं देगः परिक्रम यानाः वकुन्हुया धलं ज्याझ्वः क्वचाय्की । पालं यानाः ख्वपय् हे लिहांवनी । सक्व व ख्वपया माधवनारायण पूजा धाःसा ज्वःमलाः । चगुँ नारायणया सक्व व ख्वपनाप क्वात्तूगु स्वापू दुगु थुगु परम्परा अनया बासिन्दां गौरव हे ताय्काच्वंगु दु । थज्याःगु परम्परा म्वाकातय्गु झी सकसिगु दाायित्व खः ।

(च्वमि चँगुनारायणया मूल पूजारी खः)