नेपाःया आदिवासीतय्सं थःगु संस्कार व परम्पराकथं मौलिक रुपय् अतिकं न्ह्यइपुसेच्वंक हना वयाच्वंगु घ्यःचाकु संल्हू व माघे मेलाया महात्म्य अतिकं महत्वं जाः । स्वनिगःया आदिवासी नेवाः व तराईया आदिवासी थारुतय्सं घ्यःचाकु संल्हूयात थःथःगु रितिरिवाज कथं तःजिक हना वयाच्वंगु दु । अथे हे, मेगु जातितय्स नं थःथःगु हे संस्कार व परम्परा कथं हना वयाच्वंगु दु । माघ महिनाया संल्हू घ्यःचाकु नयाः हनेगु संल्हू खः । अथे जुयाः थुगु संल्हूयात घ्यःचाकु संल्हू नं धाइगु खः । दक्षिणायनय् दुम्ह सुद्र्यः थ्व कुन्हुनिसें उत्तरायणय् सरे जुयावइ ।

१२ लाय् दइगु १२ राशी कथं माघ महिना मकर राशीइ लाइगुलिं माघ संल्हूयात मकर संल्हू वा मकर संक्रान्ति नं धाइ । थुकुन्हुनिसें चा चीहाकः जुजुं वनी, थ्व प्रकृतिया नियम हे खः । नेवाः संस्कार कथं घ्यःचाकु संल्हू कुन्हु चाकुइ हाम्वः तयाः दय्कातःगु लड्डु नय्माःगु व थीथी कथं हाम्वः छ्यले माःगुलिं थ्व संल्हूयात नेवाःतय्स हाम्वः संल्हू नं धाय्गु याः । थ्व कुन्हु भतीचा अम्बःचुं बुलाः म्वःल्हुइमाःगु, हाम्वः तयाः चिकं बुलेमाःगु, काय् म्ह्याय्पिन्त मामं छ्यनय् हाम्वः तयाः तूया चिकं थाकेमाःगु, हाम्वः तयाः पितृ तर्पण याय्माःगु, हाम्वः मिइ क्वय्केमाःगु, हाम्वः नय्माःगु अले हाम्वः दान याय्माःगु नेवाः संस्कार व परम्परा दु ।

थथे थीथी कथं हाम्वः छ्यलेमाःगुलिं हे थ्व संल्हूयात हाम्वः संल्हू नं धाइगु खः ।चिकुलाया ई जुया नं म्ह चिकुं पुनाच्वनीगुलिं लुमुगु वसतं पुनाः म्हयात क्वाकातय् मालीगु अले क्वाःजः दइगु नसात्वँसा नयाः च्वनेमाःगुलिं व तागतया आपूर्ति यानाः म्हयात स्वस्थ यानातय्त हना वयाच्वंगु थ्व घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु म्हयात अतिकं फाइदा दइगु घ्यःचाकु, तरुल, पलः, न्यानापं सम्हय्बजि नयाः नखः हनेगु झी पुर्खातय्सं दय्कातःगु थ्व चलन वैज्ञानिक दृष्टिकोणं नं पाय्छि खनेदु । चिकुलाया इलय् म्हयात मदय्क मगाःगु क्वाःजः, तागत व म्ह धिसिलाका तय्त थीथी कथंया नसा त्वँसा दय्काः नय्गु चलन झी पुर्खातय्सं न्ह्याका वयाच्वंगु थ्व नखः नेवाः संस्कार नाप हे स्वापू दुगुलिं नं थुकिया तःधंगु महत्व दुगु खः ।थ्व नखः हनेगु झ्वलय् नेवाःतय्गु छेँखापतिकं सुथ न्हापां सुचुपिचु याइ, नीसी यानाः द्यःपूजा याइ । द्यः पूजा याय्बलय् नं घ्यःचाकु, न्या, तौला व सम्हय्बजि छाइ ।

अथे हे, पितृ तर्पण याय्बलय् नं घ्यःचाकु, तौला, न्या, सम्हय्बजि, जाकि, पलः, माय् आदि तयाः दान बीगु याइ । नेवाःतय्सं नखःचखः हनीबलय् दक्कले न्हापां द्यःपूजा यानाः पितृयात तर्पण यानाः वा पितृ भाग छखे तय्धुंकाः जक नखः हनेगु झ्वलय् थःथिति व पासाभाईपिन्त नं ब्वनाः भ्वय् नकेगु चलन नं नेवाः संस्कृति दुने लाः ।छेँय् दुपिं काय् म्ह्याय्पिन्त मामं छ्यनय् चिकं थाकेगु चलन दुसा बियाछ्वय् धुंकूपिं म्ह्याय्मस्तय्त नं थुकुन्हु हे नखत्या ब्वनाः छ्यनय् चिकं थाकेगु चलन दु । बियाछ्वय् धुंकूपिं म्ह्याय् मस्तय्तसं मचा मबूतल्ले भाःतपिं थाय् घ्यःचाकु नय् मज्यू धयागु नेवाःतय् मान्यता दु । अथे हे, थ्व म्ह्याय् मचा नखः जूगुलिं जिलांजंपिं ससलय् वनाः नय्मज्यू, भार लाइ धयागु पुलांगु धापू नं दु । अथे जुयाः हे घ्यःचाकु संल्हू कुन्हु म्ह्याय् मस्त व भिनामस्त जक नखत्या वनी । थ्व कुन्हु सँन्या नय्माः धाइ ।

सँन्या नःसा शत्रु कमजोर जुइ धाइ । अथे हे, वाउँगु लाभाया छ्यं न्ह्यय्माः, शत्रुया छ्यं न्ह्ययागु ति जुइ धाइ । थ्व कुन्हु नय्गु पलः नं यलय् पलः हे माः धकाः मालाः मालाः सां न्याना हय्गु याइ । घ्यःचाकु व सम्हय्बजि नापं तःखाः, सन्याखुन्हा नं नय्गु याइ । नखः हनीबलय् घ्यःचाकु संल्हू कुन्हु सुथय् छेँजःपिं सकलें छथाय् तुं च्वनाः मकलय् मि च्याकाः उकी घ्यःचाकु, तरुल व दय्कातःगु नसा ज्वलंया छकू छकू छानाः सँन्या नं मिइ छानाः कुँ वय्की । थथे नेवाःतय् घ्यःचाकु संल्हू हनेगु संस्कार दया वयाच्वंगु दु ।सनातन संस्कृतिया अनुयायीतय्सं घ्यःचाकु संल्हू कुन्हु सुथ न्हापां खुसि, पुखू थज्याःगु पवित्र थासय् वनाः स्नान यानाः द्यःयात लः बीगु लिसें पितृतय्त तर्पण याइ धाःसा थ्वकुन्हु ब्रम्हू वा पुरोहितपाखें लय् महिता न्यनेगु नं चलन दु ।

लय् न्यनेगु वा न्यंकेगुया मू उद्देश्य ऋतु, तिथि व बारया जानकारी कालबिल याय्गु खः ।थ्व कुन्हु तराईया आदिवासी थारुतय्सं माघी संक्रान्ति वा तिला संक्रान्ति धकाः तःजिक धूमधाम नक्सां हनेगु याइ । थ्वकुन्हु थारुतय् न्हूगु दँ जूगुलिं न्यान्हुतक्क न्ह्यइपुसेच्वंक नखः हनेगु याइ । थारु समुदायया फाया ला नयाः धमार म्य् हालाः माघी हनेगु चलन दु ।मगः समुदायं धाःसा हराभरा जुइक उभेउली थःगु जीवनय् प्रवेश याःगु लसताय् घ्यःचाकु संल्हू हनी । थ्व नखःबलय् मगःतय्सं खास यानाः धनुषचरण म्हितेगु, छेलो कय्केगु, वनय् दुगु वनतरुल, भ्याकुर, गिठ्ठा, न्या, ला नय्गु अले माय्, जा व चि छथाय् तुं तयाः खिचडी दय्काः नय्गु व खिचडी हे पितृयात पिण्ड बीगु याइ ।

थ्वकुन्हु मगःतय्सं थः म्ह्याय्मस्त व इष्टमित्र पासाभाईपिन्त ब्वनाः भ्वय् नकेगु चलन दु । नेपाल सरकारं मिति २०६५ पौष २३ य् माघे संक्रान्ती मगर जातिका पनि राष्ट्रिय पर्व हुने धकाः निर्णय यानाः घोषणा जूगुलिं मगः जातिपिन्सं गौरव ताय्काः थ्व नखः राष्ट्रिय पर्वया रुपय् हना वयाच्वंगु दु ।माघीकुन्हु काभ्रेया पन्तिइ मकर मेला धकाः हनी । थ्व मेला लिच्छवीकालीन जुजु मानदेवया पालंनिसें न्ह्याःगु खः धाइ । थ्व संल्हूकुन्हु देय्या थीथी तीर्थय् माघ स्नानया मेला हे जुयाच्वनी । माघ स्नान धकाः म्वः ल्हुयाः मेला हनेगु झ्वलय् वागमती अंचलया त्रिशुली व तादी खुसिया दोभान देवीघाटय् व स्वनिगःया वागमती खुसि अले मनमती मनहरा खुसिया संगम शंखमूलय्, अथे हे नारायणी अंचलया त्रिशुली, कालीगण्डकी व राप्ती खुसिया त्रिवेणी देवघाटय् मेला जुइ । नारायणी अंचलया देवघाटय् मेलाय् ब्वति काय्त नेपाः भारतया द्वलंद्वः भक्तजनतय् भीड हे जुयाच्वनी ।

थ्व मेलाय् ब्वति काय्त व स्नान यानाः पितृ तर्पण बीगु नितिं छन्हु न्ह्यः हे देवघाटय् बासं च्वनीपिं द्वलंद्वः दयाच्वनी ।अथें हे, गुल्मी ऐतिहासिक, धार्मिक महत्व महत्व दुगु रुरु क्षेत्रय् नं माघ संल्हूया मेलाया निन्हु स्वन्हु न्ह्यःनिसें नेपाः व भारतया भक्तजनत वनेगु याइ । माघ संल्हूया मेलाय् ब्वति काय्त गुल्मी, पाल्पा व स्याङ्जाया संगम रुरु क्षेत्रय् भक्तजनतय् तःधंगु हे भीड जुयाच्वनी । वैसाख संल्हू, माघ संल्हू व हरिबोधिनी एकादशीकुन्हु विशेष यानाः तःधंगु मेला जुइगु थ्व रुरु क्षेत्र स्वंगू जिल्लाया संगम जूगु व थ्व हे क्षेत्र जुयाः कालीगण्डकी न्ह्यानाच्वंगुलिं नं स्वन्हुतक्क गण्डकय् स्नान यानाः अन दुगु ऋषिकेशव द्यःया दर्शन याय्वं दक्वं पापं मुक्त जुयाः मोक्ष चूलाइ धयागु जनविश्वास दु । अथेजुयाः रिडीया रुरु क्षेत्रय् दँय्दसं माघया १ गतेनिसें ३ गतेतक्क गण्डक स्नान याइपिं भीड हे जुयाच्वनी ।

ऋषिकेशव, भृंगतुंगेश्वर, रुरुकन्याया देगः, रामनाम स्तूप, मणि मुकुन्देश्वर, महाविष्णुया नापं दर्जनौं मल्याक्क यक्व देवालयत दुगु थ्व क्षेत्रयात नेपाःया वनारस नं धाय्गु याः । अथे हे, घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु ख्वपया सिपाडोल गाविसय् दुगु आशापुरेश्वर महाःद्यःयाथय् नं मेला जुइ । थन नं तातापाक्कनिसें भक्तजनत वयाः मेलाय् ब्वति काः वइ । यक्वसिया आशा पुरा यानाबीम्ह थ्व आशापुरेश्वर महाःद्यःयाथय् भक्तजनतय्सं अतिकं श्रद्धा, भक्ति व विश्वास यानाः पूजा याय्त वय्गु याः । घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु ख्वपय् दँय्दसं न्याम्ह दिपंकर बुद्ध भगवानया मूर्ति ब्वय्गु याइ ।

येँय् धाःसा १२ दँय् छकः स्वनिगःया दक्वं दीपंकर बुद्धया मूर्तित हनुमानध्वाखा लाय्कू न्ह्यःने घ्यःचाकु संल्हूया न्ह्यतकुन्हु ब्वय्गु याइ । मनूतय्गु हे आकारया ६÷७ फिटया दीपंकरया मूर्तित कन्हय्कुन्हु घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु स्वयम्भूया भुइख्यलय् ब्वयाः सम्यक पूजा यानाः पञ्जरां पर्व न्याय्की । जुजुया नं उपस्थिती दइगु उगु सम्यक पूजाय् जुजुयात नं दीपंकर बुद्धया रुपय् हनाः पूजा याइगु खः । आः वयाः जुजु मदुगुलिं दीपंकर बुद्धया मूर्तित जक तयाः पंजरां पर्व हनेगु याइ ।माघ महात्म्य हनेगु झ्वलय् सक्वय् मिजंतय्सं अपसं च्वनाः अष्टमातृका देवीया आराधना यानाः म्ह दू दाय्गु व मिसातय्सं सहस्र जलधारा हाय्काः वज्रयोगिनी देवीयात क्षमा पूजा याय्गु याइ ।

माघ महात्म्य हनेगु धकाः स्वनिगःया त्वाःपतिकं सहस्र जलधारा हाय्काः तीर्थय् वनाः म्वः ल्हुयाः माघ महात्म्य भजन हालाः गां नगर परिक्रम याय्गु चलन दु । तर आः वयाः थ्व चलन यक्व थासय् तना वनेधुंकल । गनं गनं गामय् जक ल्यं दनि । सक्वय् धाःसा थ्व चलन आःतकं दनि । अथे हे, यलया थेच्वय् नं थ्व परम्परा आःतक ल्यं दनि । यलय् माघ महात्म्य परिक्रमा याइबलय् १० अवतार प्रदर्शन यानाः सवा लाख सहस्र जलधारा हाय्काः जात्रा हनेगु परम्परा दु ।

श्री स्वस्थानीया व्रत बाखं प्रारम्भ जुइगु दिंनिसें हे माघ महात्म्य शुरु जुइ । थ्व हे झ्वलय् थेच्वमितय्सं कुलद्यःया पूजा, वृहस्पति द्यःया जात्रा व माघ महात्म्य छक्वलं हनीगु जुयाः नं थुकिया विशेष महत्व दु । सुथंनिसें शुरु जुइगु थ्व जात्राय् जल छाय्त वनेगु धकाः अपसं च्वंपिं मिजंतय्सं सवा लाख जलधारा द्यःयात छाय्गु व अपसं च्वंपिं मिसातय्सं थःगु म्हय् देवा च्याकाः थेच्वया ब्रम्हायणी, बालकुमारी, नवदुर्गा व भैरव परिक्रमा यानाः अतिकं श्रद्धा भक्तिपूर्वक थेच्वया ज्यापुतय्सं जात्रा हना वयाच्वंगु दु । दश अवतार द्यः नं सम्मिलित यानाः हनीगुलिं नं थ्व जात्रा अतिकं न्ह्यइपुसेच्वं । कुलद्यः पूजा, माघ महात्म्य व वृहस्पति जात्रा नं जुइगुलिं थ्व थेच्वया जात्रायात छगू थेच्व स्वंगू जात्रा नं धाय्गु याः । थ्व जात्रा मल्लकालनिसें न्ह्याना वयाच्वंगु खः धाइ ।