नेपालभाषा आन्दोलनया ख्यलय् थ्व म्हसीका च्वनेमाःगु नां मखु । पेशां लुँवहः व्यवसायी, तर नुगलय् नेवाः समाजया विकास व नेपालभाषाया सेवाभाव दुम्ह । 

नच्चा ल्याय्म्ह वैंशय् हे भाषा आन्दोलनय् सक्रिय जुयादीम्ह खः वय्कः, अले ल्याय्म्ह वैंशय् तत्कालीन पञ्चायत प्रशासनया कठोर दमन फया झाःम्ह खः । नेवाः न्ह्यलुवाः पद्मरत्न तुलाधरया भाषण न्यँन्यं हे वय्कः नेपालभाषा ख्यलय् वयेत प्रेरित जुयादिल । भाजु तुलाधरया भाषण जक न्यनेत हे वय्कः थाय्थासय् जुइगु सभा सम्मेलनय् थ्यनी । उबलय् भाषा आन्दोलनया झ्वलय् जुयाच्वंगु थीथी साहित्य सम्मेलन, संगीत सम्मेलनय् थ्यंकः झाइ । 

त्वाःत्वालय् जुइगु साहित्य सम्मेलनय् ब्वति कायेगु झ्वलय् वय्कःयात थःगु त्वालय् नं थज्याःगु हे सम्मेलन यानाः भाषा आन्दोलनयात तिबः बीमाः धयागु ताल । अले २० दँया वैंशय् हे थःगु नेतृत्वय् ‘लुमन्ति खलः’ नीस्वनादिल । 

वय्कः येँया प्यूखा त्वालय् बूम्ह खः  । ने.सं. १०९१ य् ‘लुमन्ति खलः’ नीस्वने धुंकाः झिंप्यदँ तक दँय्दसं प्यूखा त्वालय् साहित्य सम्मेलन, संगीत सम्मेलन जुल । उबलय् थज्याःगु साहित्य सम्मेलन ग्वसाः ग्वये अःपुगु खँ मखु । थज्याःगु ज्याझ्वलय् तत्कालीन पञ्चायत प्रशासनया बेक्वः मिखा न्ह्याबलें दयाच्वनी । भाषिक ज्याझ्वः याके मबिइगु निंतिं प्रहरीं ग्वसाः खलःयात लित्तुलिना जुइ, तर ज्याझ्वलय् सहभागी मनूत खनाः छुं याये धाःसा फइ मखु । 

‘प्युखाय् जिमिसं यायेगु ज्याझ्वः स्वयेत द्वलंद्वः मनू थ्यनी’ वय्कलं लुमंकादी, ‘ज्याझ्वः जुइगु सिल धायेवं ११–१२ बजे जुल कि हे प्रहरीं घेरे याये वयेधुंकीगु, तर प्युखा, भ्वँसिक्व, रञ्जना, न्हूसतकं खिचापुखू तक जायेक मनूत सम्मेलन स्वयेत थ्यनी, थुलिमछि मनू खनीबलय् प्रहरी नं मूकदर्शक जुइमाली ।’

लुमन्ति खलकं याइगु साहित्य व संगीत सम्मेलनं यानाः यक्व हे न्हूपिं साहित्यकार व संगीतकारत जन्मे जुल । थज्याःगु ज्याझ्वः यायेत संगीतकार गायक द्वारिकालाल जोशीं यक्व ग्वाहालि यानादी । लुमन्ति खलकय् सक्रिय जुयादीम्ह छम्ह ख्यालि जुजु मदनकृष्ण श्रेष्ठ नं खः । उबलय् फसिक्यबय् च्वनादीम्ह मदनकृष्णं लुमन्ति खलकय् च्वनाः सम्मेलन ग्वसाः ग्वयेगुली सक्रिय जुयादिल, लिसें थः नं संगीत ख्यलय् न्ह्याःवन । वय्कलं धायेगु नं यानादी, ‘जितः ख्यालकय् जनतां म्हसीकूगु ‘मुनासः’ लं यानाः खःसा संगीतय् जनतां ययेकूगु लुमन्ति खलकं यानाः खः ।’

भाषा आन्दोलनया हे झ्वलय् वय्कःपिं येँनं पिने थीथी जिल्लाय् नं थ्यन । वय्कःपिनि हे सक्रियताय् पोखराया पृथ्वीनारायण क्याम्पसय् साहित्य सम्मेलन जुल । येँनं बीरगञ्ज थ्यंक मोटरसाइकल ¥याली यानादिल । बीरगञ्ज तक मोटरसाइकल ¥याली याःबलय् प्रहरी प्रशासनं यक्व हे दुःख बिल । 

न्हूदँया लसताय् लुमन्ति खलःपाखें भाजु शाक्यया हे नेतृत्वय् मोटरसाइकल ¥याली याःगु जुयाच्वन । उबलय् देशय् सूर्यबहादुर थापा प्रधानमन्त्री जुयाच्वंगु, वय्कःया हे निर्देशनय् मोटरसाइकल ¥यालीयात बीरगञ्जया जल तथा सिँचाइ आयोगय् थ्यंबलय् प्रहरीं घेरे यात । बन्दूक ज्वना वःपिं प्रहरीं ¥यालीइ सहभागी सकसितं आयोगया कम्पाउन्डय् घेरे यानाः छगू कथं अन हे कुनाबिल । भाषिक नारा थ्वयेका वंपिं वय्कःपिंत बीरगञ्जय् जुइगु ज्याझ्वलय् सहभागी मजुसे हे लिहां वनेत दबाब बिल । ¥यालीया नेतृत्व यानाझाःम्ह भाजु शाक्य लिसें ग्वसाः खलःयापिंत ज्वनाः हेटांैडा यंकल, अनया प्रहरी प्रमुख लक्ष्यबहादुर गुरुङ्गं लिहां वनेत दबाब बिल । तर वय्कःपिं बीरगञ्जय् जुइगु ज्याझ्वलय् सहभागी मजुसे लिहां वनेत माने जुयामदी । 

‘उबलय् जिमिसं धया– जिपिं बीरगञ्जय् च्वंपिं स्थानीयतय् ब्वनाय् थन वयागु खः, वय्कःपिंसं लिहां हुँ मधायेकं जिपिं लिहां वने मखु’ उबलय्या घटना लुमंकाः वय्कलं कनादी । वीरगञ्जय् ¥यालीयात लसकुस यायेत अनया भाषाह्यःमि सत्यनारायण मानन्धरया सक्रियताय् ज्याझ्वः जुयाच्वंगु, उकिं प्रहरीं वय्कःयात नं ज्वना हल । भाजु मानन्धरं नं ‘जिमिसं वय्कःपिंत लिहां हुँ धायेमखु, वय्कःपिं जिमिसं मधायेकं लिहां वनीमखु, प्रहरीं छु यायेमाः या’ धयादिल । थथे जूबलय् प्रहरी प्रशासन नं कायल जुयाः ज्याझ्वलय् सहभागी ला याकेबिल, तर कडा निगरानी नं तयाच्वन । प्रहरीं हाकनं ज्वनी धकाः ¥यालीया ग्वसाः खलःयापिंत वीरञ्जवासी मनूतय्सं छचाःलिं भुनाः मनूतय् चाकः दुने तयाः बचे यात । 

ल्याय्म्ह वैंशय् हे भाषा आन्दोलनय् सक्रियम्ह वय्कः लेखनया ल्याखं छम्ह कवि नं खः । वय्कलं च्वयादीगु म्येँ मुना ‘यःम्ह छ, ययेकूम्ह छ’ नांया छगू क्यासेट नं पिहां वयेधुंकूगु दु । थौंकन्हय् वय्कलं च्वयादीगु न्हूगु म्येँया म्यूजिक भिडियो दयेकेगु ज्या नं जुयाच्वंगु दु । 

भाषा ख्यलय् जुजुं वय्कः थःपिनिगु पुख्र्यौली ज्या लुँवह व्यवसायय् नं संलग्न जुयादिल । नेपालय् हे नांजाःगु लुँवह पसः ‘तिसा ज्वलं’ वय्कःयागु हे खः । थःपिंसं कमे यानागु छुं ब्व नेवाः भाय्, नेवाः ख्यःया विकासय् नं लगे यायेमाः धयागु तायेकादीम्ह वय्कलं नेवाः ख्यलय् आर्थिक रुपं नं यक्व ग्वाहालि यानादीगु दु । ‘राजमति’ फिल्मया मू लगानीकर्ता मध्ये छम्ह वय्कः नं खः । नेपालभाषाया पत्रपत्रिका पिकायेगु निंतिं नं वय्कलं यक्व हे ग्वाहालि याना वयाच्वनादीगु दु । पत्रपत्रिकाय् विज्ञापन बिइगु खँय् नं पद्मरत्न तुलाधरया भाषणं थःत प्रभावित याःगु खँ वय्कलं कनादी । 

‘उबलय् पद्मदाइनं नेपालभाषा न्हिपौ पिकया वयाच्वनादीगु, वय्कलं छक्वः थःगु भाषणय् मिखा जायेक ख्वबि तयाः धयादिल, ‘नेवाःत उलिमछि साहूत दु, ध्यबा दुपिं दु, तर पत्रिका पिकायेगु निंतिं छगू विज्ञापन बियाः तकं ग्वाहालि याइपिं मदु’ वय्कःया थ्व खं जिगु नुगलय् थिल । जि लुँवह व्यवसायय् वयेधुंकाः भचा कमे याये फयेवं जिं नेपालभाषाया पत्रपत्रिकायात विज्ञापन बिइगु सुरु याना । थौं नं बिया वयाच्वनागु दु । थुलि यायेफयाः जिं पद्मदाईया खँ तयेफुगु थें ताः’ वय्कलं धयादी । 

वय्कः नेपाल सुनचाँदी व्यवसायी संघया संस्थापक मध्ये छम्ह खः । वय्कःपिनि सक्रियताय् नीस्वंगु सुनचाँदी व्यवसायी संघ आः महासंघ जुइधुंकूगु दुसा थ्व संगठन नेपाःया हे छगू बल्लाःगु व्यावसायिक संगठन नं खः । 

छुं नं संगठन दयेकेधुंकाः उकियात बल्लाकाः धिसिलाक्क न्ह्याकेमाः धयादीम्ह वय्कः थुगुसी नेपाल संवत् राष्ट्रिय न्हूदँ समारोह समिति–११४२ या नायः जुयादीगु दु । थ्व झ्वलय् वय्कः न्हूदँ तःजिक हनेगु लिसें समारोह समितियात बल्लाकेगु, भाषा प्रचार प्रसार यायेगु अभियानय् सक्रिय जुयादीगु दु । 

समारोह समितिया नायः जुइधुंकाः वय्कलं थःगु व्यक्तिगत खर्चय् हे शंखधर साख्वाःया छगू मूर्ति नं दयेके बियादीगु दु । थ्व मूर्ति आः दँय्दसं जुइगु न्हूदँया भिंतुना ¥यालीइ चाःहिकीगु जुइ, अले मेमेगु इलय् नं सुनां नं शंखधर सम्बन्धी ज्याझ्वः याइबलय् आवश्यक जुल धाःसा उगु मूर्ति बिया छ्वइगु जुइ । वय्कः आः मस्तय्त नेवाः भाय् ल्हाके बीकेगु अभियानय् नं लगे जुयादीगु दु । थुकिया निंतिं थाय्थासय् वनाः मांपिंत थः मस्तय्त नेवाः भाय् हे ल्हाके बिउ धकाः इनाप यायेगु अभियान न्ह्याका च्वनादीगु दु । अथेहे समितियात आर्थिक रुपं नं सबल यायेमाः धयागु ज्याय् थः न्ह्याः वनाच्वनागु खँ नं कनादी । 

‘झी थौं दइ, कन्हय् दइमखु, उकिं दुबलय् छुं यायेमाः धयागु जिगु मान्यता खः’ वय्कलं धयादी।