जनगणनाय् बौद्धतय्गु ल्याःचाः व झीगु सरोकार
राजेन मानन्धर | दिल्लाथ्व द्धितीया ११४३, असार ५ मंगलवाः
नेपालय् हरेक झिँदय् छकः जनगणना याइ । मेमेगुयालिसें बुद्ध धर्म मानेयाइपिं जनतातय्गु ल्याःचाः ब्वइ । व ल्याःचालय् बुद्ध जन्म जूगु धकाः विश्वय् बय्बय् यानातःगु देशय् बौद्धतय्गु जनसंख्या झिम्हय् छम्ह नं मदु धकाः क्यनी । नकतिनि सरकारं पितब्वःगु ल्याःचाः कथं आः झन् न्हापा स्वयाः नं म्ह्वः ८.२ प्रतिशत जक दु धकाः क्यनातःगु दु । नेपाःया म्हसीका थ्व हे जक जुल ला ? धइगु न्ह्यसः सामान्य जनताया न्ह्यपुइ वइगु स्वभाविक खः ।
सन् १९११ निसें जुइमाः, नेपालय् औपचारिक कथं जनगणना न्ह्याकूगु । थ्व ल्याखं सछि दँ दय्धुंकल नेपाःया जनसंख्याया विविध पक्षयात कयाः राज्यं अनुसन्धान यानाच्वंगु नं । व अनुसन्धानं राज्यं दय्कीगु योजनाय् गुकथं असर लाकी, अथवा राज्यं योजना दय्कीबलय् थुकिया लिच्वःयात गन गुथाय् छ्यली धइगु धाःसा उलि स्पष्ट मजू । अथेसां थ्व क्रम धाःसा जारी हे दु । सन् २०११ या जनगणनाय् नेपालय् बौद्ध जनसंख्या ९.०४ प्रतिशत धकाः धयातःगु खःसा सन् १९६१इ ९.२५ प्रतिशत जुल । सन् १९७१ य् थ्व ७.२५ प्रतिशतय् कुहाँवल । सन् १९८१ थ्यंबलय् ला थ्व झन् ५ दशमलव ३२ प्रतिशत जक दु धाल ।
अले सन् १९९१ य् थ्यंबलय् धाःसा हानं थ्व ७.७८ प्रतिशत धकाः क्यनसा सन् २००१य् ला थ्व १०.७४ प्रतिशत तक जुल । तर सन् २०११य् धाःसा हानं थ्व कुहाँवयाः ९.०४ प्रतिशत जुल । आःया लिच्वलय् थ्व ८.२१ प्रतिशत जक दु धकाः सरकारं लिच्वः पितब्यूगु दु । थथे राज्यं कयावःगु जनगणनाय् दँय्दसं धयाथें बौद्धत म्ह्वः जुजुं वनाच्वंगु क्यनातःगु दु । थथे यानाः सरकारं छु क्यनेगु तातुनाच्वंगु दु ? थ्व खँय् बिचाः याय् आवश्यक जुइधुंकल ।
नेपालय् आःया अवस्थाय् न्हापा थें हिन्दुतय्थाय् वयाः बुद्ध धर्मया प्रचार यात धकाः बौद्धतय्त ज्वनेगु, जरिवाना पुइकेगु वा देश निकाला याय्गु थज्याःगु क्रुर शासक मदु । अथे हे हिन्दुत बौद्ध जूवनीगु अथवा बौद्धत हिन्दु जूवनेमाःगु अज्याःगु छुं कारण नं खनेमदु । गनं गनं बौद्धत इशाइ धर्मय् वन धइगु समाचार वःसां व सःबसःया जक ल्याखय् अले समारोह विशेषय् जक अथे याःगु धइगु नं न्यनेदु । बौद्धतय्त थ्व आक्षेप वइ कि उपिं इशाई जूवंगुलिं उमिगु ल्याःचाः पाः जुल । तर हिन्दुत नं उकथं उगु हे परिमाणय् इशाई जूवंगु दुसां उमिगु ल्याःचाः धाःसा उभनं पाःगु खनेमदु ।
बरु समाजय् खनेदयाच्वंगु परिदृष्य ला थ्व हे जक खः कि थन बरमू छेत्रीत बाहेक मेमेपिं नेवाः लगायत बुद्ध धर्म माने याइपिं तामाङ, मगर, गुरुङ, शेर्पा, राइ, लिम्बू व खस इत्यादितय्सं थःगु मौलिक धर्मयात मत्वःतुसें थः यसें हिन्दू पुरोहित तय्गु, हिन्दु द्यःगलय् भ्रमण वनेगु अले हिन्दू नखःचखः हनेगु नं यानाच्वंगु खःसा उमिसं आः पहिचानया जागरण वयाः थःगु मौलिक धर्म हे च्वकेगु जुसेंलि व हे कथं हिन्दु ल्याः उल्लेखनीय जुइक पाःजुइमाःगु खः तर, अथे जुयाच्वंगु मदु ।
थन लुमंकेबहगु खँ ला छु दु धाःसा सन् १९८१ अर्थात् वि.सं.या २०३८ साल अथे धइगु पञ्चायत काल तसकं बय्बय् जुयाच्वंगु अवस्थाय् बौद्धतय्गु जनसंख्या ५.३२ प्रतिशत जक क्यन तर सन् १९९१य् अर्थात् २०४८ सालय् थ्व थहांवनाः ७.६७ प्रतिशत अले हानं सन् २००१ अर्थात् २०५८ सालय् बौद्धतय्गु जनसंख्या १०.७४ प्रतिशत जुल । लुमंकेबहजू थ्व धइगु प्रजातान्त्रिक वातावरणया ई खः, अले धर्मनिरपेक्षता धकाः संविधानय् च्वकेगु आन्दोलनं यानाः देशय् दक्व हे बौद्धतय्के छगू जागरण वःगु अले थ्व जागरणयात हाथ्या बीथें सरकारं जालझेल याय् मफइगु वातावरण ब्वलनेवं थनथाय् सत्यया लिक्क लाःगु प्रतिवेदन पितवल धकाः अनुमान याय्छिं । तर लिपा बौद्धतय्गु अज्याःगु आन्दोलन फ्यासुयावन धाःसा मेखे भारतय् हिन्दुवादी पार्टीया बोलावाला वय्वं नेपालय् च्वंपिं नेतातय् नं उमिगु आशिर्वाद काय्त यय्कं मयय्कं हिन्दुवादी चरित्र क्यंगु खनेदूगु खः ।
वयां लिपाया तथ्याङ्कय् बौद्धतय्गु जनसंख्या म्ह्वः क्यनाहःगुया कारण थ्व मखइ धाय्मफु । अथे धाय्बलय् ला धार्मिक स्वतन्त्रताया वातावरण दतकि, बौद्धतय्सं अभियान न्ह्याकलकि बौद्धतय्गु जनसंख्या यक्व क्यनीगु अले हिन्दुवादीत सक्रिय जुलकि बौद्धतय्गु जनसंख्या म्ह्वः क्यनीगु खनेदत थ्व धुंकाःया नेपाःया बौद्ध समुदाय दुने गज्याःगु परिदृष्य खनेदत ले ? थ्व विषय् चीहाकलं विश्लेषण याय्गु आवश्यक ताय्का । दकलय् न्हापां ला हिन्दु ८१.१९ व बौद्ध ८.२१ प्रतिशत दु धइगु तथ्याङ्क स्वीकार्य मदु । खः, थीथी कारणं नेपालय् बुद्ध धर्मया प्रचार प्रसार मदु, यक्वस्यां बुद्ध धर्म नालाच्वंगु मदु, उपिं अल्पमतय् लाः ।
तर नेपाःया धार्मिक, सामाजिक व जातीय संरचनाया बारे सामान्य जानकारी दुपिन्सं नं थुकियात स्वभाविक कथं कयाच्वंगु मदु । थ्व विषयय् यक्व हे चर्चा जुइधुंकूगुलिं थन थ्व खँ लिसा मकाय् । मेगु, औसत बौद्धतय्सं थःगु ल्याःचाः सहीकथं मजुल धकाः च्यूताः कयाच्वंगु मदु । उमिसं थः बौद्ध धइगु हे मस्यू, बौद्ध जुइत छु जुइमाः वा छु जुइमज्यू धइगु हे मस्यू । धर्म धइगु सकतां छगू हे खः धइगु पाठ बौद्धतय्त जक ब्वंकातःगु दु । उकिं थ्व खँय् उपिं विचार शुन्य तिनि ।
स्वंगूगु खँ, बौद्धत असन्तुष्ट मदु । उमिसं थः न्ह्याक्व दु धकाः क्यंसां खास हे परवाह तइमखु । बौद्धत न्ह्याबलें सन्तुष्ट । उमित उमि गुरुपिन्सं अधिकार पहिचानया खँ मस्यं । स्यनातःगु हे शान्ति व क्षान्ति जक । उकिं उमिसं धयां जुइला ? थज्याःगु फुस्कुलुगु चिन्तनयात हे बौद्धिकता प्रदर्शन धकाः अज्ञानता न्ह्यब्वयाच्वनी । प्यंगूगु खँ बौद्ध असन्तुष्ट जूसां थ्व असन्तुष्टी प्वंके मसः । मखुथे जुल का हला, धकाः थःथवय् कपाः कय्कुंकाः वा न्हकुइ ल्हाः तयाच्वनेगु बाहेक सामान्य बौद्धतय्सं थुकिया उपचार गन दु धकाः वा सरकारयात गथे यानाः सचेत याय्माः धइगु हे मस्यू, मसः ।
न्यागूगु खँ, बौद्धतय्गु सलंसः जक मखु द्वलंद्वः हे संघसंस्थात दु । उमिगु ज्याः धर्म संरक्षण याय्गु, बुद्धया शिक्षा इनेगुलिसें थःगु धार्मिक समुदायया पहिचानया लागि सरकारयाथाय् सः तय्गु धइगु सामान्यकथं थुइकेगु खः । अथे खःसा अज्याःगु संस्थात थ्व पालय् असन्तुष्टी नं प्वंकाच्वंगु हे मदु, रहस्यमय ढंगं सुम्क च्वनाब्यूगु दु । मेमेगु जाति, भाषा, धर्मयापिं बरु भचा भचासां विरोध क्यनाच्वंगु खनेदु, तर बौद्धत धाःसा छुं परवाह मदुगुथें, सरकारं उलि तयाब्यूगुलिइ हे खुसी थें, हालाच्वनकि सरकार तम्वइ, कन्हय् छुं पदय् च्वनेमखनी थें वा विदेश भ्रमणया मौका त्वःफीथें म्हुतुइ धौ फिनाः च्वनाच्वंगु दु ।
सडकय् वनाः विरोध याःसां ला सरकारय् न्हाय्पनय् तक वने थाकुइ, तर थन ला संस्थागत रुपं गुगुं बौद्ध संस््थां विरोधया सः तकं पित मब्यू, छगू ज्ञापन पत्र तक हे ब्यू मवं । मेगु ला छु, छगू थःगु संस्थाया लेटरप्याडय् विज्ञप्ति तकं पितब्यूगु खनेमदुनि । छम्हनिम्हेस्यां थःगु फेसबुक पेजय् थ्व मिथ्याङ्क खः धकाः तं प्वंकेगु बाहेक सरकारया ध्यानाकर्षण तकं याःगु खनेमदुनि । गनं विरोध जूगु दुसा मगर, तामाङ व छम्हनिम्ह बुद्ध धर्म ब्वनातःपिं बरमूतयस्ं भचा भचा व्यक्तिगत तहलय् सां विरोधया सः तःगु दु । उकिया अःखः विशेष यानाः धाय्गु खःसा नेवाः बौद्ध संस्थात व बौद्ध व्यक्तित्व ला रहस्यमय ढंगं मौन च्वनाच्वंगु दु । संस्कृत ब्वनातःपिन्सं “मौनं सम्मति लक्षणम्” धाइ । अथे धइगु थ्व सुम्क च्वनाच्वंगु धइगु सरकारं पितबीगु परिणामय् नेपाःया बौद्धतय्गु सहमति दु धइगु खनेदत ।
संघसंस्थाय् जिम्मेवार पदय् च्वनाः नं सरकारया चाकरी जक याय्त म्वानाच्वंपिन्सं थःगु धार्मिक समुदाययात अन्याः जुल धकाः धाःवनीगु गथे याना ? उमि सरकारय् च्वनाच्वंम्हेसित बौद्ध सभाय् हयाः थने दतकि अन थ्यं थन थ्यं मदु । अले सभाय् वयाः मुख्य अतिथिं म्वाःगुं म्वाःगुं नवानाथकी — गुम्हं उपमेयर मय्जुयात मञ्चय् च्वनाः ह्यामि पहलं हाय्का वनीम्ह, गुम्हं द्वलंद्वः मनूत स्यानाः गनं प्रायश्चित तकं मयासे अशोक जुइधुन धकाः धयावनी । अले झी लापा थानाच्वनी । उखे राष्ट्रपतिया न्ह्यःने छ्यं क्वछुइत भिक्षा फ्वंवनीपिं नं कम मजू । राजधानीइ च्वंपिं दकलय् शिक्षित, सक्षम बौद्धतय्गु ला थज्याःगु बुद्धि धाःसा सरकारया ख्वाः तकं स्वय्मखंपिं दुर्गम जिल्लाय् च्वंपिन्सं थःगु हक गनं काय्सइ ?
दकलय् लिपा, नेवाः बौद्धतय्गु मौनता झन् रहस्यमय जुयाच्वंगु दु । न्हापानिसें छगू खँ दक्वस्यां धयावःगु खः, कि नेवाः बौद्धत थः हे थन हिन्दुराज्यया पक्षय् दनाच्वंगु दु, उमि हिन्दु राज्य हइपिनिगु राजनीतिक पार्टीतलिसे सती धकाः । छखे खनेदय्क नेपाःया थीथी राजनीतिक पार्टीत हिन्दु राज्यया समर्थनय् नवानाहय्गु, मेखे अमेरिकां नेपाःया पार्टीतय् भारतीय पार्टीपाखें ध्यबा वयाच्वंगु दु धकाः प्रतिवेदन अथें वःगु मखु । थज्याःगु अवस्थाय् राज्यं बौद्धत म्ह्वः जूगु प्रतिवेदन पितबीगु व उकियात कयाः बौद्ध संस्थात सुम्क च्वनेगुयात रहस्यमय धकाः मकासे मगाःगु अवस्था दु । आशा याय् अथे मखय्मा । सकस्यां मंगल जुइमा ।
