स्वन्ति नखः
सन साय्मि | कछलाथ्व दुतीया ११४५, कार्तिक १८ आईतवाः
न्ह्यखँ
कौलागा त्रयोदशीनिसें कछलाथ्व द्वितिया न्यान्हुयंक मत च्याकाः स्वां, स्वांमाः तयाः झझः धाय्क हनीगु तःजिगु नखः स्वन्ति स्वाति नक्षत्र शुरु जुइमाः धाइ । स्वांया नखः स्वाति, स्वन्ति÷स्वन्हुतिं स्वन्ति जूगु धाइ । अथे हे त्रि अहर्निशं (स्वन्हु स्वचा) तिहार जूगु धाइ । पञ्चक, यमपञ्चक व दीपावली नं धाय्गु याः ।
मोहनिया कतिंपुन्हि (कोजाग्रत पूर्णिमा) या बहनि लक्ष्मी द्यः पुज्यासा निसें स्वन्ति नखः शुरु जूगु धैगु धापूकथं थ्व नखतय् पशुपन्छि निसें दाजुकिजापिंत तःकेहेंपिसं प्रेव व सद्भावनां पुज्याइ । थ्व नखः गबलें निसें न्याय्कल धैगु खँ तिफ्याय् मफुनिसां भविष्य पुराणय् थ्व नखःया वर्णन यानातःगु दु । न्यँकं बाखंकथं यमराज लिसे स्वापू क्यनाः नखः हना वयाच्वंगु दु । मोहनि जःछि गुन्हु सर्गतय् नगु बी न्ह्यः सुथं न्हापां थीथ ीगुंगू तीर्थय् थीथी स्वां कयाः म्वःल्हुयाः, फिया अशोक चैत्य दय्काः पञ्चामृत छानः पुज्यानाः, महाद्यःयात अर्घ बिया पिगंद्यः पुज्यानाः नवरात्री मेला वं थें स्वन्ति जःछि अथे हे न्यागू तीर्थय् म्वःल्हु वनेगु याइ । थ्वैत पञ्चरात्री वा पञ्चक मेला नं धायेगु याः ।
क्वपूजा
कौलागा त्रयोदशीयात क्वपुजा धाइ । थुखुन्हु सुथय् वैदिक परम्परा कथं क्वयात पञ्चामृत, सिसाबुसा, मरिचरि आदि छानाः पञ्चोपचार पुज्याइ । तान्त्रिक परम्पराकथं समय् बजि छानः पुज्याइ, जा बुइसाथं दोनाचाय् लाजा तयाः न्ह्यच्याकी । क्व यमराजया दूत, सन्देश वाहक, तसकं हालिम्ह अशुद्धम्ह चंखम्ह झंगलं झीगु जःखः च्वंगु फोहर व ल्वय् न्यंकीपिं की नयाः झीगु लसक स्वच्छ याय्त ग्वाहालि याइगुलिं हंगु खः । आयुर्वेदिक शास्त्रया तःधम्ह द्यः धवन्तरी उत्पत्ति जूगु दिं जूगुलिं थ्वखुन्हु धन्वन्तरी द्यः पुज्यानाः धन्वन्तरी जयन्ती नं हनी । पञ्चक रात्री मेलाया झ्वलय् थ्वखुन्हु निर्मल तीर्थ (भचाखुसी) म्वःल्हुया कर्णदीप महाद्यःयात अर्घ बियाः लुतिमरु अजिमाया दर्शन याइ ।
खिचापूजा
कौलागा चतुर्दशीयात नर्क चर्तुदशी धाइ । सुथ न्हापं दनाः नमवासे चःबिइ नर्क मत तइ । खुसिइ वनाः छेँया जःपिनिगु नामय् लगला (दोनाचाय् स्वां, जाकि वा पुता बिबः तयाः भागि यानाः मत च्याकाः) चुइकी । थथे यात धाय्वं सीधुंकाः नर्कय् वनीबलय् खिउँइ मखु धाइ । पञ्चरात्री मेलाया झ्वलय् चिन्तामणि तीर्थय् (टेकु दोभानय्) म्हःल्हुयाः कुलेश्वर महाद्यःयात अर्घ बियाः नैं अजिमा दर्शन याइ ।
थ्वखुन्हु साप हे हेलितम्ह खिचायात यमदूतया प्रतीक भैलःद्यःया बाहां कथं पुज्याइ । थुम्ह प्राणी होसियार, बुद्धिमान, इमान्दार व छेँया रक्षा याइम्ह, फोहर नयाः न्यनावनिगु ल्वय्यात पनिम्ह जूगुलिं थ्वैगु गुणयात लुमंकाः पुज्याना हनी । जा बुइसाथं दोनाचाय् लाजा तयाः नकी । सँन्याका ई जुयवं येँयाः भागत्वाः (द्यःछेँ) नं भ्वरि गणेद्यः व मय्ति अजिमा जात्रा यानाः द्यःगमय् स्वनी ।
लक्ष्मी पूजा
कौलागा आमाइ कुन्हु सुथय् सा पुज्यानाः बहनि लक्ष्मीद्यः पुज्याइ । पञ्चरात्री मेलाया झ्वलय् थ्वखुन्हु पञ्चकुमारी तीर्थ (मय्तिइ) म्वःल्हुया अन हे फिया शिवलिङ्ग दय्काः महाद्यःयात अर्घ बियाः मय्ति अजिमा दर्शन याइ । सायात लक्ष्मद्यःया प्रतीक कथं पञ्चोपचार पुज्यानाः वैत यःगु वाउँचा, चि, छुचुंमरि व छ्वचुं नं नकेगु याइ । लिसे गुंपुन्हिकुन्हु च्यूगु जनाइ त्वःताः साया न्हिपनय् चिकी । थथे यात धाय्वं सीधुंकाः स्वर्ग वनेबलय् साया न्हिप्यं ज्वनाः वैतर्णी खुसि छिइ खनी धाइ । हिन्द्ु व बौद्धमार्गीतय् नितिं सा तसकं तःधं गौमाताया रुपय् काइगुलिं मनू बुसांनिसें सीबलय् तकं थ्वैगु दुरु, घ्यः, धौ व सौ नीसी याय्त छ्यली । थ्व हे गुण लुमंका थ्वखुन्हु सायात हनी ।
दँय्दसं हना वयाच्वंगु प्यगू रात्री शिवरात्री (सिलाच¥हे), मोहरात्री (कृष्णाष्टमी), कालरात्री (कुछिभ्वय) व सुखरात्री (लक्ष्मीपूजा) खः । थ्वखुन्हु सुखरात्री धकाः तान्त्रिक रुपं लक्ष्मीद्यः पुजयाइ । सब्बु चान्हय् लक्ष्मीद्यः स्वर्ग कुहां बिज्यानाः पृथ्वी चाःहिला झझः धाय्क मत च्यातःगु छेँय् दुहां बिज्यानाः धनधान्य पूर्ण यानाबी धैगु जनविश्वास स्वन्ति नखः हनेगु झ्वलय् पसः, छेँ, छेँया क्वथाय् सुचुपिचु यानाः रङ्ग पानाः झ्याः लुखा फुसय् स्वांमाः तयाः संन्याका ई जुइवं ‘लक्ष्मीद्यः सालेगु’ धुकू थ्यंक बँ थिली । तफ्वःस्वां, हाम्वः, तछ्व, जाकि तयाः पाल्चा वा सीमता च्याकाः लक्ष्मीद्यः दुकाइ । लिसे छेँ छखां, झ्याः लुखा, कसिम्वलय् मत तइ ।
कुबरें धनप्वः ज्वनाच्वंम्ह, ख्याःपाः च्वनाच्वंमह, काउले गया प्यका ल्हातय् सिन्हमू , ज्वलान्हाय्कं, अभय व वरद मुद्रा ज्यानाच्वंम्ह पुं नं भ्वँतय् च्वयातःम्ह लक्ष्मीद्यः तिकी । लः मद्यः दुने चिकंमन्दः, आखे, हाकु मुस्या, ताय्, अबिर, पोताय्, गुता बीबः नं च्वयाः तफ्वःस्वां नं छाय्पियातःगु मन्दः न्ह्यःने तःसि, खोसिं, स्यांगुलिं, सन्त्रासि, केरा आदि थीथी न्हूगु सिसाबुसा, तास तिनखा आदि नायः दुगु जजंकाः, स्वांमा आदि ब्वइ । अथे हे द्यःया न्ह्यःने पुलांगु पाय्म्व, तिसा, जातः, थीथी मरिचरि ब्वइ । न्हूगु वा कले व फँय् तयाः, न्हूगु तुफि व कलश, धौपतिं स्वनाः सुकुन्दा च्याकाः चिनियाम्ह द्यःचा (ख्याः), थाय्भू छाना? सगं बियाः लक्ष्मीद्यः पुज्याइ । थ्वखुन्हु ल्वहँमा, भतु व हासा नं पुज्याइ । द्यः पुज्याय् बलय् लक्ष्मी स्वां, तिरकि मरि मदय्कं मगाः । मोहनिबलय् स्वंगु वा बजि ल्हुयाः हलुमा लप्तेय् यताः भ्वय्ब्वः छानाः सगं नं बीमाः ।
जाकिं द्यः पुज्याय्गु, स्वनातःगु ला गं)काः सुकुला छुयाः (गुम्हेगुम्हेस्यां) स्वनागु लाया गुंगु नं थनी । ख्वपय् ब्रम्हायणी साम्ह मेय्या ला, बुंगय् ह्यग्रिव भैरवया थाय् स्याम्ह फैया ला गंकाः लक्ष्मी पूजाय् द्यःयात गुंगु थनी ।
लक्ष्मी पूजा कुन्हु लक्ष्मीद्यः पुज्याय् माःगु खँ ख्वपया जुजु भूपतीन्द्र मल्लं ‘विक्रम चरित्र’ नाटकय् थुकथं न्ह्यब्वयातःगु दु, नारायण द्यःया कलाः लक्ष्मी व सरस्वती मध्ये सु तःधं धैगु खँय् ल्वापु जुइवं उज्जेनया जुजु विक्रमादित्य थाय् न्याय फ्वंवन । जुजुं जुजुं धान सिबें गुण तःधं धकाः सरवस्वती तःधं धैगु न्याय याय्वं लक्ष्मी तम्वया जुजयात जिक्व दुःख बिल । जुजं अनेक दुःख सियाः कोरी जुयाः म्वाय्मःसां अन्तय् वं चन्द्रकेतु जुजुयाके लक्ष्मी पूजा कुन्हु थःगु अनाथ मण्डपय् थम्हं जक मत च्याके दैगु बाचा ल्हाकाः लक्ष्मीया घमण्ड त्वाःथल । लक्ष्मी लय्ताया विक्रमादित्ययात वर बियाः स्वर्गय् लिहां वन । पौराणिक बाखनय् वामन रुप भगवानं बालिराजाया त्याग (दान) या कदर स्वरुप पञ्चकया इलय् छेँयापतिकं मत च्याकेगु, लक्ष्मीया वास जुइगु वरदान ब्यूगुलिं छेँखापतिकं मत च्याकाः देसी भैली म्हिती धैगु जनविश्वास नं दु । तर देउसी, भैली म्हितेगु चलन नेवाः समाजय् मदु ।
लक्ष्मी पूजा कुन्हु ‘साल तमाम’ याय्गु धकाः दछियंकया ल्याःचाः सिधय्की । जू म्हितेमाः धकाः चछि जू, कौ, पाँय् नं म्हितेगु याइ । मागःमितय् मस्तय्त १२ दँय् मय्ति अजिमा थाय् वःलाः तय्गु, मरःजा नकेगु व सन्या ई जुइवं मय्ति अजिमां गमं थनाः जात्रा याइ । लक्ष्मी पूजा प्यन्हु दुकुन्हु म्ह्याय् मस्तय्त सःताः लक्ष्मीद्यः क्वकयाः प्रसाद इना नइ । गुम्हेस्यां कन्हय्कुन्हु द्यः क्वकाइ, गुम्हेस्यां बियाछ्वय् धुंकूपिंि म्ह्याय् मस्तय् प्यन्हु दुखुन्हु लक्ष्मीद्यः क्वकाइ ।
म्ह पूजा कछलाथ्व पारुयात म्हपूजा धाइ । थ्वखुन्हु पञ्चरात्री मेलाया झ्वलय् निधान तीर्थ (लखु तीर्थ) य् म्वःल्हुयाः अन हे फिया महाद्यः दय्काः अर्घ बियाः कंग अजिमा दर्शन याइ । स्वन्ति नखः हनेगु झ्वलय् ख्यें सगं तयाः थीथी द्यःया थाय् दैके वनी । बहनि म्हपूजा याइ । यलया थैबय् सुथय् म्ह पूजा याइ । थ्व खुन्हु द्यःया थाय् मन्दः धलं दना थथःगु छेँय् ‘म्ह’ या प्रतीक मन्दः थाइ । तीर्थया जलं मन्द लः मन्द च्वयाः दुने चिकं मन्दः थानाः आखे, हाकुमुस्या, ताय्, अबिर, पोताय्चुं, गुताबिबः व तफ्वः स्वां नं छाय्पिइ । थथे मन्दः थाय्बलय् थीथी धर्म व जाति कथं पानाच्वंगु खनेदु । गथे कि गुम्हेस्यां षटकोण, गुम्हेस्यांं अष्टमंगलया प्रतीक पलेहः, गुम्हेस्यां ब्रम्हाण्डया प्रतीक चाःचालुक आदि । मन्दः न्ह्यःने तःसि, खोसिं, स्यांगुलि, थीथी न्हूगु सिसाबुसा १५ कचिकाय् तास तिनखा नायः घानातःगु जजंका (गुम्हगुम्हेस्या खुथु वा २१ थु) तयाः थँजिकथं छेँया जःपिं फ्यतुना क्वय् हासा, तुफि, लःघः, माय् क्यलेगु ल्वहँमा, त्वाःदेवा आदि च्याकाः दकलय् च्वय् सुकुन्दा च्याकाः थःथःगु मन्द पुज्यानाः निलखं चाःहुइकाः बहः पुज्याना, म्हया दुनेच्वंगु चेतन तत्व, बोधि तत्वया प्रतीक कथं ल्हातय् खेलुइता च्याकाः, सिफलं लइ, सिन्हः तिका ख्येँ सगं नं काइ । न्ह्यःने ब्वयातःगु थीथी सिसाबुसा लःल्हानाः भिन्तुना लिसे थथे सुवाः द्यछाय्गु थिति नं दु,
झीगु म्ह खोसिं थें छानाः थ्वैत ल्वचं थी मफय्मा,
झीगु म्ह ग्वय्सां थें सदां चकनेमा
झीगु म्ह तःसि थें पू मजूसे न्ह्याबलें शुद्ध जुइमा
झीगु म्ह स्यांगुलि थें सुख ऐश्वर्य जुइमा
झीगु म्ह क्वखा क्वखानागुलिं भूत प्रेत आदिं मथिइमा ।
थ्वयां लिपा पितृपिंित सिकिब्व तइ । थीथी घासा ज्वरे यानाः हलु लप्ते तयाः तःजिक भ्वय् नइ । थ्वखुन्हु चिप सिलृ मत्यः धकाः मन्दलय् तुं भू त्वःताः वनी । थ्वखुन्हु मय्ति अजिमाया न्हि जात्रा यानाः सन्या कालय् द्यःछेँय् बिज्याकी ।
थ्वखुन्हु नेपाल संवत् हिली । विश्वय् देय्या नां क्वकयाः स्वनातःगु छगू हे जक संवत् नेपाल संवत्यात शंखधरकृत नेपाल संवत् नं धाय्गु याः । किम्वदन्ती कथं ख्वपया जुजु आनन्द मल्लं शुवर्ण योग चुलाइगु न्हिं ज्योतिष सिद्धवन्तपाखे सीकाः प्यम्ह भल्यातय्त येँया लखुतीर्थय् फि काय्के हःगु शंखधर साख्वाः नं खन । थुकिइ छुं रहश्य दु धैगु सीकाः उपिं भल्यातय्त हेय्का थःगु छेँय् फि प्वंके बिल । उगु फि प्यन्हु दुखुन्हु लुँ जूगु खनेवं येँ देया जुजु जयदेव मल्लया स्वीकृति कयाः देशय् दक्व जनताया त्यासा पुलाः देशया नां क्वकयाः नेपाल संवत् नीस्वन । उम्ह साख्वाः नं पशुपतिइ थःगु शालिक तल । ने.सं. ११ थ्यबलय् सीत । ने.स. ११२० कछलाथ्व दशमीकुन्हु श्री ५ या सरकारं शंखधर साख्वाःयात कदर यासें राष्ट्रिय विभूति घोषणा यात । दँय्दसं थुगु न्हिं कुन्हु शंखधर दिवस हना वयाच्वंगु दु । ने.सं. १०९९ निसे येँ मंकाः खलःया ग्वसालय् म्हपूजा कुन्हु सुथय् न्हुँदया लसताय् सांस्कृतिक जुलुस पिथनाः ‘न्हूँ दँया भिन्तुना’ देछाय्गु यानाच्वंगु दु ।
केशर पुस्तकालय् च्वंगु वंशावलीइ ‘राजा श्री राघवदेव वर्ष ६३ मास ६।। श्री पशुपति भट्टारके संवत्सर प्रवृति कृत ।।’ च्वयातःगु दु । इतिहासया सफुतिइ जुजु राघवदेवया पालय् वि.सं. ९३६, ई.सं. ८७९ अक्टोबर २० मंगलवाm कुन्हु नीस्वन धकाः च्वयातःगु दु । थ्वखुन्हु गोवद्र्धन पूजा धकाः सौया पहाड दय्का सौ व द्वहँयात नं पुज्याइ । द्वापर युगय् श्रीकृष्णं गोवर्धन पहाड पुज्याय्गु परम्परा स्वनाथकूगुलिं थौं तक नं थ्व थिति न्ह्यानाच्वंगु दु । साम्हयुगु ज्या द्वहँ नं याइगुलिं द्वहँया गुण लुमंका गोरु तिहार धकाः द्वहँयात पूज्याना वयाच्वंगु दु ।
किजापूजा
कछलाथ्व दुतियायात किजापूजा धाइ । थ्वखुन्हु नवरात्री मेलाया झ्वलय् इच्छुमति तीर्थ (कालमोचनय्) म्वः ल्हुयाः दोला अजिमा दर्शन याना जमलेश्वर महाद्यःयात अर्घ बी । थ्वखुन्हु किजापूजा याय्बलय् न्ह्यखुन्हु म्हपूजा याःबलय् थें मन्दः थाना भूमिय सक्व सिसाबुसा मदय्कं मगाःगु तसि, खोसिं, स्यांगुलि मन्दः न्ह्यःने न्ह्यब्वइ । ग्वय्स्वांमा, गोदावरी स्वां, तफ्वःस्वां (ग्यानथकु÷लालुपातें, २५ थु –गुम्हगुम्सिया खुथु) कचिकाय् तासवा तिनखा कापाः घानातःगु नायः दुगु जजंका तयाः च्वय् सुकुन्दा च्याकाः, मन्दः पुज्यानाः दाजुकिपाात तताकेहेंपिसं तीर्थया जलं चाःहुइकाः बहः पुज्यानाः खेलुइता च्याकाः, सिफलं लुनाः, जाकि सिन्ह, गुम्हेस्यां पञ्चरङ्गी –ह्याउँगु, वाउँगु, म्हासुगु, वँचुगु व तुयुगु) सिन्ह तिकी । ख्येँ संगं, धौ सगं, सिसाबुसा सगं बी । खोसिं थें माःमबुइक, ग्वय्स्वां थें सुखू मचिकं, तःसिं थें पू मजुइक, चिकं मन्दः थें मगंक यनेमदु यमराज धकाः दाजुकिजाया ताः आयुया कामना यानाः किजापूजा याइ। थ्व हे लसताय् दाजुकिजापिसं तताकेहेँपिंत थःगु गच्छे कथं लँपाः, गा, पर्सि, आदि दक्षिण बी । तताकेहेँपिसं नं थः दाजुकिजापिंत साःभि नसात्वँसा ज्वरे यानाः थीथी मरिचरि ब्वयाः तःजिक भ्वय् नकाः ग्वाः ग्वय् मसिप्वि बियाः बिदा बी ।
दाजुकिजा तताकेहेँ मदुपिसं येँयु लानिपुखुलिइ च्वम्ह किजापूजा द्यः –कार्तिकेश्वर महाद्यः÷बालगोपालेश्वर) पुज्याइगुलिं थन तःधंगु मेला जुइ । थ्वखुन्हु थुम्ह द्यः पुज्यात धाय्वं किजा दइ, सीधुंकाः बैकुण्ठय् बास जुइ धइगु जनविश्वास दु।
लिखँ स्वन्ति किस्कंगु नेवाःतय्गु मौलिक नखः खः। थःत भिं याइपिं पशुपन्छि, थम्हं छ्यलिगु भुतुज्वलं निसें थम्हं हना वयाच्वंपिं व थःगु म्ह बांलाय्मा धकाः म्ह पूजा याना वयाच्वंगु दु । लक्ष्मी पूजा मयाय्कं म्ह पूजा याय्मजिउ । म्ह पूजा मयाय्कं किजा पूजा याय् मजिउ धैगु सकसिनं स्यू हे जुइ। छुं दँ न्ह्यवंनिसे पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिया कारणं नखः हनेगु खँयु विवाद वयाच्वंगु दु । न्हूम्ह सूद्र्यः लूगु न्हिं कथं स्वन्हुयंक झ्वलिक नखः हंसा बांलाइ।
ग्वाहालि ज्वं
१) जोशी, हेमलाल १०७६ खड्गसिद्धि । यल : नेपाल कला केन्द्र
२) जोशी, सत्यमोहन १०९० विक्रम चरित । येँ : च्वसापासा
शाक्य हेमराज
३) जोशी, सत्यमोहन १११९ म्ह व म्ह पूजा येँ : सन्ध्या टाइम्स न्हिपौ तसाःपौ
४) वज्राचार्य, रत्नकाजी ११०० येँ देया बौद्ध क्रियाया हलंज्वलं येँ नेपाल बौद्ध प्रकाशन
५) श्रेष्ठ, सुरेन्द्रमान ११२१ नेवाः संस्कृतिया नखःचखः । येँ : रामभक्त भोमि, पौ ८९
६) न्यनेकन १) प्रेममाया मानन्धर, विशालनगर, दँ ८५
८) देवनारायण डंगोल, पासिक्व, दँ ६७
