३ सय ८३ दँ पुलांगु मल्लकालीन कात्ति प्याखं
लहनान्युज | कछलाथ्व त्रयोदशी ११४५, कार्तिक २९ बिहीवाः
२०३९ सालय् झिंखुदँया वैशय् कात्ति प्याखंया देवगणया भूमिका म्हितादीम्ह उत्तमरत्न शाक्य थौं तक सलंसः ल्याय्म्ह तय्त प्याखं स्यनादी धुंकल। शाक्यंपाखे प्रशिक्षण काःपिं सछि स्वयां अप्वः ल्याय्म्हत वंगु इलय् थें थुगुसी नं कात्ति प्याखनय् देवगणया भूमिका पूवंकाच्वंगु दु।
मल्लकालीन नाट्य परम्पराया स्वर्ण युगया प्रतीक जुयाच्वंगु कात्ति प्याखं कार्तिक २१ गते बुधवाः निसें कार्तिक ३० गते शुक्रवाः तक यल दरबार क्षेत्रया कात्ति दबुली क्यनाच्वंगु दु। थ्व ईया दुने विशेषतः मस्त, ल्याय्म्ह यानाः थ्यंमथ्यं १ सय २० म्हेस्यां देवगणया भूमिका म्हिताच्वंगु दु। कात्ति प्याखनय् थीथी देवगणया भूमिका पूवंकेगु निसें थुकिया निरन्तरताया नितिं ४४ दँ निसे सक्रिय जुयाच्वंम्ह शाक्यया कथं कात्ति प्याखनय् ल्याय्म्हतय्गु आकर्षण अप्वःगु कारण धइगु संस्कृति संरक्षण प्रतिया चेत व भावनां ज्या यानाच्वंगु दु। कात्ति प्याखनय् छकः निकः देवगणया भूमिका म्हितूपिं ल्याय्म्हत रोजगारी व ब्वनेगु नितिं विदेश वनेगु क्रम न्ह्यानाच्वंगु दु। उकथं हे प्याखं स्यनेत वइपिं नं अप्वया वनाच्व.गु दु। गुगु कारणं कात्ति प्याखंया नितिं ल्याय्म्हतय् अभाव मजूगु मू प्रशिक्षण शाक्यया धापू दु।
मू प्रशिक्षक उत्तमरत्न शाक्य
३ सय ८३ दँ पुलांगु मल्लकालीन सांस्कृतिक धरोहरया प्रतिनिधित्व यासे कात्ति प्याखं थुगु दँय् वंगु बुधवाः निसे न्ह्याःगु दु। कात्ति प्याखं दँय्दसं कार्तिक महिना पञ्चमीया न्हिं निसें न्ह्याइ। यल दरबार क्षेत्रस्थित ऐतिहासिक कात्ति दबुलीइ थुगु प्याखं न्ह्याःगु खः। प्याखँ झिन्हु तक अथे धइगु कार्तिक ३० गते तक न्ह्याइ।
परम्परागत बाजंया पृष्ठभूमिइ चरित्र प्रधान नाटकं प्याखं न्ह्याइगु खँ समितिं धाःगु दु। न्हापांगु न्हिं भक्त सुरदास प्याखं क्यनी। निन्हु, स्वन्हु व प्यन्हु कुन्हु लोक बाखं व पञ्चतन्त्रय् आधारित चरित्र प्रधान प्याखं क्यनी। बाथः प्याखं अन्तर्गत न्हापांगु न्हिं ‘च्वलेचा खुदां दां खुदां’ क्यनी। निन्हुकुन्हु कौला खिचा व स्वन्हु कुन्हु महामूर्ख क्यनी।
मल्लकालीन परिवेशयात आधार दयेकाः प्याखं क्यनेगु याइ। प्याखनय् अशिक्षित जुल धाःसा समाजय् सःसिउपिसं गुकथं ठगे याइ, मनूत थःगु हितया नितिं जक ज्या याइ, थःगु स्वार्थया नितिं मनूतय्सं गुलि तक कुतर्क याइ धकाः क्यनातःगु दु। समग्रय् कात्ति प्याखनं मानवीय स्वभाव प्रतिया थीथी दृष्टिकोणयात उलाबिउगु दु। थुगु कात्ति प्याखं तत्कालीन ईया समाजय् विद्यमान जुयाच्वंगु सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक, नैतिक व राजनैतिक लिसें धार्मिक आस्था आदि फुक्कं क्षेत्रया चित्रण यानातःगु दु। कात्ति प्याखं आः तक नं उलि हे समय सापेक्ष सान्दर्भिक जुयाः झीगु समाजय् जुयाच्वंगु थीथी ज्यायात उलेगु ज्या यानाच्वंगु दु। थुकथं बाथः प्याखंनय् अप्वः श्रृंगार व हास्यरस प्रधान जुयाच्वंगु दु।
सम्भवतः थ्व प्याखं नेपाःया इतिहासया स्वर्णकाल कथं म्हसिउगु मल्लकालया कला, संस्कृति व परम्पराया जीवन्त किपाः जुयाच्वंगु धापू संस्कृतिविद्तय् दु। उकथं हे युद्धकला अन्र्तगत शास्त्रीय नृत्य शीतज्वर, विषमज्वर, देवी नाच जलशयण, वराह अवतार लगायत प्याखं क्यनेगु याइ।
कात्ति प्याखंया दकलय् आकर्षण पक्ष धइगु प्याखंया लिपांगु न्हिं क्यनिगु नरसिंह अवतार खः। मेगु थाय्या कात्ति प्याखं स्वयां यलया कात्ति प्याखं अप्वः नांजाः। थुकी हिरण्यकश्यपु वध (नृसिंह अवतार) गणनृत्यय् प्याखं ल्हुल्हुं दैत्य सी (बेहोस) जुइ। बेहोस जूम्ह दैत्य (हिरण्य कश्यप) यात सिम्ह थें सुपँय् थ्यनाः शिक्षा गुरुं मन्त्र ब्वनाः म्वाकेगु अलौकिक परम्परा दु।
जुजु सिद्धि नरसिंहया राज्यकाल १४ गू शताब्दी पाखे देशवासीतय्के खनेदुगु निराशा व जातीय मनमुटावयात शान्त याय्त जुजुया शिक्षा गुरु हरिवंश उपाध्यायं फुक्कं जाति, धर्म, वर्ग, समुदायया ब्वतिइ तान्त्रिक गणनृत्य रचना यानाः मञ्चन याःगु विश्वास यानातःगु दु। प्याखनय् द्यःला समुदायं न्या लाय्गु, चित्रकार, नुगः गुथीं हिरण्य कश्यपु, श्रेष्ठ जातिं कृष्ण, महाद्यः, खुसः व ज्यापु आदि जातीय समुदायं ब्रम्हा, विष्णु, बराह व बौद्ध धर्माबलम्बीं बुद्ध अवतार क्यनेगु परम्परा दु। कात्ति प्याखंया मू रचनाकार, निर्देशक जुजुया शिक्षा गुरु हरिवंश उपाध्यायया वंशज प्रकाशधर शर्मां मू पात्र कथं नृसिंहया भूमिका म्हिता वयाच्वंगु दु।
न्हापां छवाः तक क्यनीगु कात्ति प्याखंयात जुजु श्रीनिवास मल्लं वाथः प्याखँ लोक नाटक तनाः झिंन्यान्हु व जुजु योगनरेन्द्र मल्लं उषाहरण व मेगु प्याखं तनाः लछि तक प्याखं क्यनेगु याःगु खः। कात्ति प्याखंयात विश्वया हे दकलय् ताःहाकःगु नाट्य महोत्सवया रुपय् काय्गु याः। थुगु प्याखं जुजु सिद्धि नरसिंह मल्लं नेपाल संवत् ७६१ व वि.सं १६९७ सालय् न्ह्याकूगु खः।
ऐतिहासिक व सांस्कृतिक मूल्य मान्यता क्वबियाच्वंगु थुगु कात्ति प्याखनय् शास्त्रीय, तान्त्रिक व लोकपक्षया समिश्रण जुयाच्वंगु दु। थुगु प्याखनय् सिद्धि नरसिंह मल्लया हे शिक्षा गुरु पण्डित–नाट्याचार्य हरिवश उपाध्याय खः।
थुगु कात्ति प्याखय् वय्कःया शास्त्रीय पक्षया देन दुसा दिक्षा गुरु विश्वनाथ उपाध्यायया तन्त्रया नितिं देन दु। शास्त्रीय पक्षय् भगवान विष्णुया थीथी अवतार न्ह्यथनातःगु दुसा लोक पक्षय् ब्रम्हा, विष्णु व महेश्वर प्रतिक रुपय् स्वम्ह धूर्त व चलाख दाजुकिजापिंत तत्कालीन समाजया परिस्थिति कथं समाजय् दुगु कुसंस्कार, कुरिती, अराजकता आदि न्ह्यथनाः नीतिगत ज्ञान बीगु आज्जु कयातःगु दु। न्हापांखुसी न्यान्हु तक कात्ति प्याखं न्ह्यब्वःगु खःसा ने.स. वि.सं. १७२ सं मेगु न्हय्न्हु स्वम्ह धूर्त व चलाख दाजुकिजाया बाखंनय् आधारित नृत्य÷नाटक जुजु श्रीनिवास मल्लं तनाः क्यंगु खः। वयां लिपा ने.सं. १८०४ सं उषाहरण लिला व माधवानर मीनाया पौराणिक आख्यान व लोक लिसे नीतिगत बाखनय् आधारित झिंन्यान्हुया बाखं जुजु योगनरेन्द्र मल्लं तनाबिउगु खः। वयां लिपा मनितपुरया जुजुपिं श्री राज्य प्रकाश मल्ल, श्री विष्णु मल्ल आदि जुजुपिसं म्ये रचना यायेगुलिं योगदान याःगु दु।
ने.सं. १८०४ निसे थ्व प्याखं दँयदसं ने.सं. १०७० (वि.सं. २००६) तक लछियंक न्ह्यानाच्वंगु खःसा ने.सं. १०७१ (वि.सं. २००७) को जनक्रान्तीं यानाः बराह अवतार व नृसिंह अवतार निन्हु जक क्यनेखन । थुकथं ने.स. ११०१ (वि.सं. २०३७) तक निन्हु जक प्याखं क्यना वयाच्वंगु खः । वयां लिपा ने. सं. ११०२ (वि.सं. २०३८) सं वराह अवतार व नृसिंह अवतारया निन्हु प्याखं क्यनेगुयात अप्वय्काः विष्णु व लीला लिसे सम्बन्धित प्याखं लिसे बाथ प्याखं, माधवानर सीता व उषाहरण लीला आदि पौराणविक आख्यानया आधारय् थीथी प्याखं कार्तिक महिनाया न्ह्यागु तिथिं न्ह्याकूसां नं कार्तिक शुक्ल पक्ष एकादशी, द्वादशी व त्रयोदशीया न्हिं कुन्हु झ्वलिक जलशयन, बराह अवतार व नृसिंह अवतारया प्याखं न्ह्यब्वयेगु यानाच्वंगु थौं तकं दनि।
थुगु प्याखंनय् थीथी देवगण (विष्णु गण÷ कृष्ण गण, महाद्यः, देवी गण, इन्द्र गण, दैत्य लगायत विषमज्वर व शितज्वर, महादेव व कृष्णया युद्ध कलाया लिसे भगवान विष्णुया थीथी अवतारया लीला दुथ्याकातःगु दु।
विष्णु गण, कृष्ण गण, श्री विष्णु, श्री कृष्ण, लक्ष्मी, सरस्वती, रुक्मणी, सत्यभामा, द्वारपाल जय, विजय अले कोतवाल सुनन्द सहितया गणयात विष्णु गण÷कृष्ण गण धाइ। कात्ति प्याखंया हरेक दिं न्हापांखुसी विष्णु गण÷कृष्ण गणया प्याख नं न्ह्याइसा उगु हे प्याखनं क्वचायेकेगु याइ। बाथ प्याथ स्वम्ह धूर्त व चलाख दाजुकिजाया लोक लिसे नीतिगत पौराणिक बाखनय् आधारित नृत्य÷नाटक हे बाथः प्याखं खः। थ्व स्वम्ह दाजुकिजायात ब्रम्हा, विष्णु व महेश्वरया लीलाया रुपय् काय्गु याइ।
थ्व मुक्कं प्याखं मल्लकालया स्वम्ह जुजुया परिकल्पना व श्रृजना खः। न्हापां जुजु सिद्धि नरसिह मल्लं न्ह्याकूगु थुगु प्याखं वय्कःया काय् श्रीनिवास मल्लं छुं अशं तनाबिउगु खः। उकथं हे योगनरेन्द्र मल्लं उकियात जीवन्तता बीत थप योगदान याःगु खः। जुजु सिद्धि नरसिह मल्लया राजगुरु हरिवशं राजोपाध्यायं तान्त्रिक साधना यानाः थुथु प्याखं न्ह्याकूगु खः। थुगु प्याखंनय् नेवाः समुदायया फुक्क जातिं ब्वति काय्गु याइ।
