भुतुलिइ हे दु मस्तय्गु पौष्टिक नँसात्वँसा
डा. अरुण उप्रेती | कछलागा एकादशी ११४५, मंसीर ११ मंगलवाः
मां अबुपिंसं यदि थः मस्त व काय् म्ह्याय्या तसकं मतिना दूगु खःसा इमित यक्व न्हून्हू लं, न्हूगु मोबाइल बिइगु स्वयां इमिगु नँसा त्वँसाय् गुलि पौष्टिक दु धइगु खँय् अप्वः ध्यान बिइमाः। ह्याउँमस्त व बःचाधिकःपिं मस्तय्गु स्वास्थ्य बांलाकेत व इमित ल्वचं मकइगु कथं शक्ति वयेकेत पिनेया प्याकेटया नँसा, सिसीइ तयातःगु थिकेगु नँसा, तःह्री व बुद्धि अप्वयेकेगु धकाः विज्ञापन याइगु मज्यूगु नँसा मखु, थःगु भुतुलिइ छु दु उकियात हे मचाया यःकथं व इमिसं नयेफयेक दयेकाः बिइमाः।
थौंकन्हय्या मस्तय्त मां अबुं मतिना यानाः पिनेच्वंगु नँसा त्वँसा बिइगु खनीबलय् दुःख ताः। छगू ला थुकिं मचाया स्वास्थ्य बांमलाकिइ, मेगु मचां जीवनयंक हे छेँया नँसा स्वयां पिनेया नँसा बांलाः धइगु तायेकिइ। अले ल्याय्म्हल्यासे मजूनिबलय् हे उच्च रक्तचाप, चिनि ल्वचं थिइ। प्याकेटया नँसा त्वँसायात बांलाक भिंकाः तय्त यक्व चि व चिनी निगुलिं तयातःगु दइ। मस्तय्गु चीग्वःगु जलास्येँय् उकिं बांमलाःगु असर जुइ।
गुबलय् स्कुल वनीपिं मस्तय्गु नँसा थलय् मांअबुं हे नँसाया कथं चाउचाउ, बिस्कुट, कुरमुरे, दुनोट तःगु खनी जिगु नुगः स्याइ। गुलिसितं ला जिं धायेगु याना, “छिकपिंसं मस्तय्त यःगु धकाः थजाःगु नँसा बियादिइ। तर थुकिं ला मस्तय्त मन्द विषया ज्या याइ। जलास्येँ, नुगःस्येँ, आतापुति दक्वं बुलुहुं खराब जुयाः वनी।” थथे धाइबलय् गुलिसिनं ‘ये खः ला! जिमिसं सि हे मस्यू’ धकाः मस्तय्गु ल्हातं लाकाकाइ, गुलिसिनं पुलुक्क मिखा फःहिइकाः धाइ, ‘छिकपिंत छाय् च्यूताः, जिमि मस्तय्त जि छु यः व हे बिइ।’ गुलिसिनं धाःसा “खः, जिमिसं नं स्यू, तर छु याये मचां ख्वयाः, खँ मन्यं, अले दिक्क जुयाः हे बिया” धाइ। अजाःपिं मां अबुयात जिगु छगू न्ह्यसः दु, “छु छिकपिनि मस्तय्सं अय्लाः व चुरोट त्वने धकाः तसकं हायेकल धाःसा छिकपिंसं बियादिइला?” छकलं लिसः वइ, “मखु, बिइमखु नि, व ला स्वास्थ्यया निंतिं खराब जुइ।” धाइ अले जिं धाये, “खः, अथे हे थजाःगु प्याकेटया नँसां छिकपिनि मस्तय्त हानि याइ। कन्हय् कंस स्वस्थ्य ल्याय्म्हल्यासे जुइगु पलेसा इपिं ल्वगि जुइ।”
गां व शहरय् बःचाधिकःपिं मस्त व ह्याउँमस्तय्गु नँसा धकाः थिकेगु थल व प्याकेटय् म्यूगु खनीबलय् अप्वः धइथें मां अबुपिंसं खः नि अजाःगु नँसा मस्तय्त बिल धाःसा मस्त शारीरिक व मानसिक कथं स्वस्थ्य जुइ धइगु बिचाः तइ। गुलिसिनं धाइ “जिमिगु भुतुलिइ मस्तय्त नकेत ल्वःगु वस्तु हे मदु ।” अले ग्वःकः सञ्चारमाध्यमतपाखें बजाःया प्याकेटया नँसाया विज्ञापन वइ, “मचा छदँ दयेधुंकाः छेँया नँसां गाइमखु। छेँया नँसाय् प्रोटीन व भिटामिन दइमखु। उकिं प्याकेटया नँसा नके हे माः।” विज्ञापनया प्रभावं थजाःगु प्याकेटया नँसा मस्तय्त बिइमज्यू। थजाःगु नँसा छ्व, जाकि, कःनिपाखें हे दयेकातःगु जुइ, गुगु झीगु छेँय् हे दइ। प्याकेटय् तयेधुंकाः थुकिया मू नीदुगं अप्वः जुइ। हाकनं थजाःगु प्याकेटय् तयातःगु नँसा स्यंगु वा म्याद फुइधुंकूगु जुइ सुनां नं सिइमखु। उकिं ह्याउँमस्त व बःचाधिकःपिं मस्तय्त थःगु हे भुतुलिइ दयेकूगु नँसा बिइमाः।
मचा जंक्वलिपा जब मस्तय्त अन्न नकेगु याइ, अनंलिपा भतिचा भतिचा जाकिचुंया हलुवा नकेफइ। मस्तय्त नकीबलय् इमिसं न्हापां स्वाद सिइमखु। न्हापा न्हापां थु थु याःसां, लिपा बुलुहुँ धैर्य तयाः नकाः यंकेमाः। मचां मनः धकाः यक्व चिनी ल्वाकछ्यानाः नकीबलय् मचां भतिचा ला नइ तर चिनीं वयागु स्वास्थ्ययात बांलाकी मखु। जाकिचुं, छुचुं आदिपाखें हलुवा, लिटो दयेकाः मस्तय्त नकेफइ। छ्व व जाकिचुं, सुजी ला न्ह्याम्हेसिगुं भुतुलिइ दइ। छगू चम्चां नकेगु यानाः लिपा बुलुहुं अप्वयेकाः यंकेमाः। मस्तय्गु प्वाः चीग्वः जुइ, उकिं छकलं यक्व नके मज्यू धइगु अन्दाज ला तये हे माः। आलुयात मनां लिटो थें दयेकाः मस्तय्त नकेगु चलन ला पुलांगु हे खः। आलु ह्याउँमचा व बःचाधिकःपिं मस्तय्गु निंतिं शक्ति व थी थी कथंया भिटामिन बिइगु बांलाःगु नँसा खः। तर आलुयात चिकनय् पुकाः वा फ्रेन्च फ्राई थें यानाः नके मज्यू।
मस्तय्त हि मगाः मजुइमा धकाः ध्यान तयेमाः। मुस्याचुं, बरांचुं भतिचा दुरुइ दयेकाः बिइबलय् मस्तय्त शरीरय् प्रोटिन गाइ। गांया चलन कथं नँया थलय् दयेकूगु नँसां मस्तय्त भिं याइ। थी थी कथंया केँ, सियाः, च्वकि व कःनि नं सियाः उकिया सर्वोत्तम चुं दयेकाः व दुरु वा लखय् दयेकाः हलुवा वा मोहनभोग थें यानाः नकेफइ। मस्तय्त न्हिच्छिया न्याकः÷खुकः नकेबलय् मस्तय्गु स्वास्थ बांलाइ। नँसा नकेबलय् मस्तय्त ब्वःबियाः, ख्यानाः, दायाः, मयःमयः नकल धाःसा उकिं मस्तय्गु शरीरिक व मानसिक निगुलिं स्वास्थ्यय् बांमलाःगु लिच्वः लाइ। गुलिखे मस्तय्त छकःनिकः नकेत स्वयां नं मनल कि, “आः, मलात। लिपा नयेनइ नि” धकाः वास्ता याइमखु। थथे न्हिंन्हिं मस्त ताःईतक मनसे च्वन धाःसा वयात कुपोषण, हि मगाइगु, थी थी खनिज पदार्थ म्ह्वः जुइगु जुइफु। मस्तय्त हि मगाइगु जुल धाःसा वया ल्वय्लिसे ल्वायेफइगु शक्ति नं म्ह्वः जुयाः वनी व मद्दिक मुसु वइ, छातीइ संक्रमण जुइगु नं जुइ। नापं, इमिगु न्हू खँ सिइकेगु क्षमता नं पाः जुइ।
ह्याउँमस्तय्त थःगु म्हया गुलि ग्यसु खः, उकिया अनुपातय् स्वदुगं–प्यदुगं अप्वः प्रोटिन माः। दसूया निंतिं, च्यागू किलो ग्यसु दुम्ह मचाया निंतिं २४–३२ ग्राम प्रोटिन माः। तर थ्व वासः वा क्याप्सुल बियां जक मज्यू, नँसापाखें हे बिइमाः। छेँय् दूगु केँत, छ्व, दुसि, फापरया चुं माःकथं दयेकाः नकेबलय् मस्तय्त पोषण दइ। थुकी भिटामिन, फोलिक एसिड, भिटामिन सी आदि नं दइ अथे धइगु म्हय् माःगु पौस्टिक तत्व याउँक हे दइ।
हि मगाःगु मजुइमा धकाः सफा यानातःगु वाउँचा तरकारीयात नँया थलय् दयेकाः उकियात ल्हातं न्हायाः भतिचा कागति तयाः नकेबलय् वाउँचाय् दइगु लौहतत्व म्हय् बांलाक न्यनी। थौंकन्हय् प्रेसरकुकरय् वाउँचा वा केँ दयेकीबलय् सफा नँया डल्नो तयाः दयेकेगु चलन नं दु । अमेरिकां पिहाँवःगु ‘डाक्टर मदुसा’ धइगु लोकंह्वाःगु सफुतिइ प्रेसरकुकर मदुगु थासय् छगः गिलासय् सफा लखय् नँया कुचा तयेगु व बाघौलिपा नँया कुचा लिकयाः कागतीया ति तयाः छुं ई अथें तयेगु व छुं ईलिपा उगु लः छ्यलीबलय् नं लौह तत्व म्हय् न्यनी धकाः च्वयातःगु दु।
ह्याउँमस्तय्त बिइगु लिटो नँया थलय् दयेकेफत धाःसां नं लौहतत्व दइ। दुरु मस्तय्गु निंतिं बांलाःगु नँसा खः वा उकिइ लौह तत्व दइमखु। यदि दुरुयात नँया थलय् दायेकाः मस्तय्त नकल धाःसा उकिं नं मस्तय्त लौहतत्व दइ। मचा छदँ जुइ धुंकाः छपूनिपू वा वयेधुंकाः गुबले छुं वां न्यायेत स्वइ वयात चीकू गाजरया कुचा बिइ ज्यू। मस्तय्त गाजर, फसि, लौका आदि मनां, न्हायाः नाइसेच्वंकाः दयेकाः नके फइ। थुगु दक्व तरकारी थी थी खनिज तत्वं जाःगू जुइ व थुकिया छ्यलाबुलां म्हय् रेशादार पदार्थ नं गाइ। रेशादार पदार्थं ह्याउँमस्त व बःचाधिकःपिं मस्तय्त कब्जियतपाखें तापाकिइ।
गुलिखे मां अबुं मस्तय्त पिनेया भिटामिन, क्याल्सियम, प्रोटिन आदि वासःया कथं नकेमाः धकाः तायेकी। अले मस्तय्त भिटामिनया ततःग्वःगु बोतल न्यानाः हइ व मस्तय्त बांलाःगु स्वास्थ्य बियाच्वनागु दु धकाः लय्ताइ। तर ५० दँन्ह्यः गुबले नेपालय् भिटामिनया सिसी न्यायेगु मदुनिगु खः, झी मांअबुपिंसं ला झीत बांलाःगु स्वास्थ्य बिया तःह्रियाःगु खः। थ्व छेँया नँसापाखें सम्भव जूगु खः धैगु खँ ल्वमंके मज्यू।
गामय् आः गुलिखे मांपिंसं चाउचाउ, बिस्कुट, कुरमुरे आदि थी थीकथंया भिटामिन दइ धकाः न्यंगु दइ व इमिसं खुला दुम्ह मचायात चाउचाउ दयेकाः नकी। थ्व खनिबलय् जित नुगः स्याः। थजाःगु खंनिबलय् ला मांअबुयात धाये प्याकेटया नँसा छिकपिनि मचाया स्वास्थ्ययात मभिं, बियादीमते। वय्कःपिं छक्क जुइ, गुलिसिनं ला जिं मखूगु खँ ल्हात धैगु तायेकी। कुपोषित मस्तय्त अस्पतालय् यंकीबलय् अप्वःथें स्वास्थकर्मी व चिकित्सकतय्सं, कुपोषण लंकीगु गोली व भिटामिनया सिसीया भरय् च्वने मज्यू, भुतुया हे नँसात्वँसात बांलाक दयेकाः नकेमाः धकाः ला पक्कां धाइ तर मांअबुं थुकिइ ध्यान हे बिइमखु।
शहरय् मां अबुया मस्तय्त नँसा भुतुलिइ दयेकाः नके लाइमखु, अले पिने प्याकेटया नँसाय् भर परेजुइ। गुबले मस्त म्हंमफइ उबलय् डाक्टर व अस्पतालय् वनीबलय् न्ह्याथे यानांसां लिलाके माली। मांअबु, अजाअजि, ततादाइ फुकसिया जिम्मेवारी ह्याउँमचात व बःचाधिकपिं मस्तय्गु नँसा व स्वास्थ्यया निंतिं उत्तिं हे जुइ। ह्याउँमचात व बःचाधिकःपिं मस्तय्त तरल पदार्थ बिइगु नामय् थी थी कथंया बट्टाया फलफूलया ति त्वकेगु चलन नं अप्वयाच्वंगु दु। तर थजाःगु जुसय् ८० प्रतिशततक चिनीया मात्रा दइ। थुकिं मस्तय्त पलख चाकुगु स्वाद ला बिइ तर छुं नं पौष्टिकता बिइमखु, हानी याइ। थुकथं सिसाबुसाया ति दयेकीगु कारखानाय् स्यंगु, नवःगु फलफूल नं छ्यलातःगु झीसं छुं सिइमखु।
मस्तय्त मौसमकथंया छुं नं सिसाबुुसा अम्बः, आमासि, पासि, अं, लिची हे ब्यूसा स्वस्थ जुइत ग्वाहालि जुइ। छगू बिचाः यायेमाःगु खँ धाःसा ई स्वयां न्ह्यः पाके जूगु अं, लिची, तरबुजा आदि वासः तयाः पाके यानातःगु जुइफु व थुकिं मस्तय्त प्वाः स्याइगु, झारा जुइगु आदि समस्यात जुइफु।
तसकं चीधिकःपिं मस्तय्त ला मांअबुं थःपिनि यःकथं पौष्टिक तत्वं जाःगु नँसा बिइफइ तर गुबलय् मस्त स्कुल वनी उबलय्निसें वयात छेँया नँसा स्वयां पिने प्याकेटया नँसा नये मासि वइ। इमिसं मेपिनिगु स्वयाः सिइकाः थःपिंसं नं अथे हे याइ व विज्ञापनया प्रभावय् लानाः प्याकेटया नँसाय् आकर्षित जुइ। ‘टाइम्स अफ इण्डिया’ पत्रिकाय् छुं ई न्ह्यः पिहाँवःगु लेखय् प्याकेटय् तयातःगु नँसा त्वँसाय् स्वाद अप्वयेकेत थी थी रसायनिक पदार्थ व चिल्लो पदार्थ तयातःगु दइ, गुकिं यानाः नँसा ताःईतक स्यनीमखु व नँसा न्ह्याबलें ताजा थें हे खनेदइ तर वास्तवय् थुपिं हानिकारक हे जुइ धकाः न्ह्यथनातःगु दु। उकिं मस्तय्त स्कूलय् नयेगु नँसात्वँसा यंकीबलय् प्याकेटया वस्तु यंके बिइमज्यू। छेँपाखें यंकूगु नँसा फोहोरी मखु स्वास्थ्ययात बांलाःगु खः धइगु थुइके बिइमाः। थथे याये फःसा थौकन्हय्या मस्त कन्हय्कंस स्वस्थ नागरिक जुइ फइ। (च्वमि जनस्वास्थ्य नापं पोषणविद् खः।(रासस)
