यल दरवार क्षेत्रय् मोहनिया रौनक तनेधुंकूगु खः। सप्तमीया न्हिं खड्गसिद्धिया प्रार्थना यानाः विधिपूर्वक भगवतीया खड्ग थापं याय्गु चलन तना वनेधुंकूगु खः ।

मोहनि चालंकुन्हु दरवारया लिच्छविकालीन मू छेँ आँगंछें पिहां वइगु पायो जात्रा थेच्वय् नवदुर्गा प्याखँ दीधुंकूगु खः। उकथं हे मल्लकालीन तलेजु देगलं पिहां वइगु पायो व गमन पर्व (लिच्छविकालिन थेच्वया  नवदुर्गा प्याखँ, मल्लकालीन यलया अष्टमाया प्याखं दरवारया आगमय् तयातःगु नलास्वां गुखेपाखे स्वल उखेपाखे हे परिक्रमा याय्गु नं दीधुंकल। जिपिं नेवाः पत्रकार राष्ट्रिय दबुलिइ आवद्ध पत्रकारपिं संस्कृति सम्पदा बारेय् रिपोटिङ याय्गु झ्वलय् जात्राया दयनीय अवस्था बारे अझ सतिक स्वय्गु ह्वःताः चूलात। अले प्याखंया संरक्षण याय्त व पायो जात्रा हाकनं न्ह्याकेतगु आज्जु कथं फुक्कं जानाः न्ह्याःवना।

पायो जात्रा न्याय्केत थेच्वया नवदुर्गा प्याखं अनिवार्य रुपय् यल दरवारय् हय्माःगु परम्परा दु।नवदुर्गा प्याखं माली समुदायं न्ह्याकी। सञ्चारकर्मी प्रशान्त माली उगु समुदायया जूगु नातां नं प्याखं हाकनं सञ्चालनय् वय्कःया भूमिका अप्व व महत्वपूर्ण खनेदत। दीधुंकूगु  प्याखं हाकनं न्ह्याकेत तःधंगु हाथ्या दुगु खः। थेच्वया गुथियारतय्त जक लय्ताय्काः मगाः। दरवारलिसे सम्बन्धित मेगु मू आगं छेँया गुठीयार, पुजारी लिसे थीथी झिंन्यागू खलःयात  सहमतीइ हय्माःगु अवस्था दुगु खः। गुथियारतय्त जक मखुसें यल महानगरपालिका, गुथि संस्थान यलया शाखा कार्यालययात नं सहमतीइ हय्माःगु खः गुगु गुगु अःपूगु मखु। उकिया हुनिं यल महानगरपालिकाय् उगु इलय् जनप्रतिनिधि मदयाच्वंगु खः। प्याखं हाकनं न्ह्याकेगु आज्जु कथं नेवाः पत्रकार राष्ट्रिय दबू यल जिल्ला शाखाय् दुथ्याःपिं सञ्चारकर्मीतय् तःक्वः नापलाय्गु ज्या जुल।

दरवार क्षेत्रलिसे सम्बन्धित जात्रा पर्वया गुथियारत लिसे पटक–पटक सहलह याना। व फुक्कं गुथियात छथाय् तया सहलह याय्गु निर्णय यानाः। सरोकारवाला फुकसितं ललितपुर उद्योग वाणिज्य संघया हलय् ब्वनाः २०७३ साल असोज १३ गते सहलह जुल। उगु भेलां दीधुंकूगु जात्रा हाकनं सञ्चलान याय्त सम्भव मदु। उगृु भेलाया निर्णय कार्यान्वयन याकेत पटक–पटक सरोकारवालालिसे सहलह याना लिसे दबूंपाखें असोज १७ गतेया न्हिं कुन्हु हाकनं बैठक सःताः ललितपुर उद्योग वाणिज्य संघया बहालवाला अध्यक्ष पदेन अध्यक्ष जुइ धथं यल सांस्कृतिक पर्व संरक्षण समिति नीस्वनेगु प्रस्ताव पारित याना। वयां लिपा सञ्चारकर्मी प्रशान्त माली, तत्कालीन नेवाः पत्रकार राष्ट्रिय दबू यलया सचिव राजेश वज्रचार्यसमेतया दुथ्याःगु पुचःया सक्रियताय् थुगु हे समिति पाखे सरोकारवाला गुथियार, सरकारी निकायया प्रतिनिधिसहित २०७३ चैत्र १३ गते छगू बृहत गोष्ठी क्वचाल।

गोष्ठीइ सकस्यांं थासं दीइ धुंकूगु प्याखं हाकनं न्ह्याकेगु प्रतिबद्धता प्वंकल। निरन्तरया कुतः लिपा २०६९ सालय् दीइ धुंकूगु जात्रा कतिंपुन्हि कुन्हु यल दरवारया मूचुकय््् प्याखं हुइकेु थेच्वया नवदुर्गा प्याखं २०७४ सं याकनं क्यनेत सफल जुल। २०७४ सं हे खड्गजात्रा नं हाकनं हुइकेगु आज्जु कथं मूछँे आँगम छेँया गुथियार, पुजारीपाखें मूचुकय् क्षमा पूजा याय्गु ज्या जुल। थुकिया दथुइ स्थानीय तहलय् जनप्रतिनिधि वयेधुंकल। मूचुकय् ग्वसाः वःगु क्षमापूजाय् ललितपुर उद्योग वाणिज्य संघ, यल महानगरपालिकाया जनप्रतिनिधि, गुथि संस्थान, प्रहरी प्रशासन, यल संग्रालय लिसे थीथी निकायपाखे ब्वति काःगु खः। थुकथं दीइ धुंकूगु जात्रापर्व हाकनं न्ह्याकेत गुथियार, खलःया महत्वपूर्ण भूमिका दु।

उकथं हे यलया पटुको त्वाःया दबुली हुइकेगु नवदुर्गा प्याखं दिउगु ४० दँ दय् धुंकल। थन दीधुंकूगु प्याखं हाकनं न्ह्याकेत नवदुर्गा गुथियार, पटुको टोल सुधार समिति, यल महानगरपालिका– १६ या वडा अध्यक्ष निर्मल रत्न शाक्य सकलें जाना। तःक्वः सहलह याना। पटुको डबलीइ प्याखं क्वनेगु बापत तलेजुया पुजारीं छम्ह दुगु व पूजा सामाग्री बीगु चलन दुगु खः। प्याखं हाकनं हुइकल धाःसा बलि व पूजा सामाग्री व्यवस्था याय्गु जिम्मेवारी यल महानगरपालिका–१६ या वडा अध्यक्ष शाक्यं कयादिल। लिच्वः कथं २०३६ सालय् दीधुंकूगु प्याखं हाकनं २०७६ सं न्ह्याकेत ताः लात तर, अझ नं मोहनिया चालंकुन्हु पिहां वइगु लाय्कू पायो अथे धइगु गमन पर्व पिकाय् फयाच्वंगु मदु। गुगु मोहनिया इलय् जुइगु जात्राया मू जात्रा खः।

पायो जात्रा थ्व कारणं दीगु खः! १९९० सालया विनाशकारी तःभुखाचं यल दरबार क्षेत्रस्थित मूचुकया उत्तरपाखे च्वंगु ‘मू छेँ माजु’ देगः, बहादुर शाह भवनया उत्तरपाखे च्वंगु मू छेँ आँगम छेँ व ससः ध्वस्त जुल । आः तक नं स्वंगुलिं सम्पदा पुनर्निर्माण जुइ फयाच्वंगु मदु । उगु इलय् मू छँे माजुया गुथियात जानाः आगं छेँ ल्ह्वनेगु ज्या जुल । अले मू छेँ माजुयात आगं छेँय् तल। माजु द्यःया पुजारीं  सतलय् कवः दयेकाः पसः तल । माजु द्यःया थौंकन्हय्या पुजारीया कथं लिपा उगु पसःया पुजारीं पसः कवः तयातःगु जग्गा थःगु नामय् नामसारी यात । थ्व विषयय् मुद्दा जुल । मुद्दाया फैसला जुइत ई काल । पुजारीतय् दथुइ आन्तरिक ल्वापू अप्वल । पुजारीतय् कथं पसः कवः काःम्हं पुजारीं आ छेँय् दुमकाय्गु जक मखुसें पूजा याके तकं मबिल । वयां लिपा मू छेँ आगं छेँया गुथियारतय्सं मनमानेश्वरी देवी जात्रा याय्त द्यःयात देगलं पिहे हय्त चिउताः मक्यन। नवदुर्गा देवगण २०५२ सालय् मनमानेश्वरी द्यःयात पुज्याय्त थेच्वं यल वल । उगु सालय् मू छेँ आगं छेँय् मनमानेश्वरी द्यः देगलं पितः महय्वं सिद्धिनरसिंह मल्ल जुजुया ऐतिहासिक राज खड्गयात छानाः जात्रा याःगु खः ।

२०५३ सालय् हाकनं पुज्याय्त नवदुर्गा देवगण यलय् वंगु खःसां नं मनमानेश्वरी द्यः पिने महःय्वं पूजा मयासें द्यःगण अथें लिहां वंगु खःसा २०७४ साल लिपां निसें स्वां देछाय्गु परम्परा दित। परम्परा कथं पायो जात्रा पिकाय्त दँय्दसं मोहनिया सप्तमि तिथिइ माजु द्यःयात विधिवत रुपय् पूजाआजा यानाः द्यःयात देगलं पितहयाः मूलचोकच्वंग द्यः कोठाय तइ । अन प्यन्हु तक पूजा याइ। कालरात्रीइ मूलचोकं पायो महालक्ष्मी मन्दिरय् यंकी। अन बलिसहितया पूजा याय् धुंकाः महानवमीया सुथय् हाकनं दरवार हइ। चालंकुन्हु बहनि मूचुकं माजु द्यः मंगलबजाःया प्यका लँय् हइ । प्यका लँय् थेच्वया नवदुर्गा गणया मू द्यः व माजु द्यः दथुइ स्वक्वः तक भागि याय्गु ज्या जुइ ।

नवदुर्गा गणया भैरव, काली प बाराहीपाखे प्याखं लिसे माजु द्यःयात पूजा याइ। वयां लिपा माजु द्यः व नवदुर्गा देवगण मूल चुकय् दुहां वनेधुंकाः लिपांखुसी गमन वनेगु याइ । मनमानेश्वरी द्यःयात पूजा मयासें नवदुर्गा गण मूचुकय् दुहा वने दइमखु । पायो जात्रा सत्ययुगय् महादुर्गा भवानीं महिषासुरया बध यानाः मानव जगतयात दानवया कुकृत्यं मुक्त याःगु लसताय् विजयाउत्सवया रुपय् न्याय्काच्वंगु धार्मिक मान्यता दु । नेवाः भाषा व संस्कृतिइ थ्व जात्रायात पायाः, पायः, पायो, खड्गजात्रा, खड्ग चालन नं धायेगु याः ।यल दरवार क्षेत्र केन्द्रित यानाः ह्याइगु लिच्छविकालीन पायोया गुम्हं जुजुं न्ह्याकल धइगु क्वःछी फइगु दसु लूगु मदुनि । भाषा वंशावलीइ न्ह्यथनातः कथं थुगु जात्रा न्ह्याकेगु श्रेय लिच्छवी जुजु गुणकामदेवयात बियातःगु दु । वंशावलीइ थुम्ह जुजुया पालाय् मनमानेश्वरी देवीया प्रसादं मागल देय्या खड्गी त्वाः दयेकाः मूःस्वां नांया स्वांपीपिं माली जात प्रख्यात यानातःगु खँ न्ह्यथनातःगु दु। जुजु मानदेवया पालाय् मू छे“ आगं छेँ थापना यानाः खड्ग जात्रा न्ह्याकूगु खँ वंशावलीइ न्ह्यथनातःगु दु । मध्यकालय् थ्व जात्रा व्यवस्थित ढंगं न्ह्यानाच्वंगु खनेदु ।

नेपाःया शासन व्यवस्थायात न्हू कथं न्ह्याकेगु झ्वलय् जुजु जयस्थिति मल्लं समाज सुधार लिसे लिसे पायो जात्रा धुमधाम कथं न्यायेकूगु खनेदु । भारदारतय्त दरबारय् सःताः १७ सय ढाल तरबार महाअष्टमीया न्हिं स्थापना याकेबियाः तःजिक पायो जात्रा न्ह्याकूगु खँ गोपालराज वंशावलीइ न्ह्यथनातःगु दु।