२०८२ भाद्र ७, शनिबार

अधिकार, मागया बारे नेवाः

श्रीकृष्ण महर्जन नेवाः | गुंलागा त्रयोदशी ११४५, भाद्र ७ बिहीवाः

ता ई न्ह्यःनिसें ला नेवाःतय्गु थीथी खलः पुचःतपाखें राज्यं हइगु थःपिनिगु विरुद्धया योजनायात पनेगु नितिं आन्दोलन नं यानाच्वंगु दु । राज्यं हइगु योजनाया विरोधय् सशक्त कथं सः तयेगु विरोध यायेगु याना वयाच्वंगु दु । उकिं नेवाःतय्गु थीथी खलः पुचःपाखें न्ह्यागु जूसां नं विरोध जक याइ धकाः धभाइपिं मदुगु नं मदु । न्हसिकाप तःधं यायेगु, फाष्ट ट्यायकया जिरो किलो मिटर खोनाय् तइगु, खुसिया मापदण्ड, हाइटेन्सन लाइन हइगु लगायतया सवालय् नेवाःतसें ब्यापक रुपं विरोध याःगु खः । थ्व धइगु राज्यं यायेत्यंगु क्रियायात प्रतिक्रिया बिइगु कथंया गतिविधि जुल । राज्यया योजनाया विरोध यायेगु धइगु मूल रुपं पनेगु खः । थज्वःगु कथंया गतिविधि मदिक्क न्ह्यानाच्वंगु दु अले न्ह्याके नं माः । नेवाः समुदाय नं राज्यया योजना पनेगु जक मखु न्ह्याः वनेगु नं योजना दयेकेमाः । पनेगु अले न्ह्याः वनेगु कथंया नीति दयेका वनेमाःगु आवश्यकता दु । 
न्ह्याः वनेग धकाः खँ ल्हाये धुनेवं हे अधिकार व मागया खँ वइ । अधिकार व मागया सवालय् नेवाः खलः पुचःत स्पस्त जुइमाः । छुं नं दलया दबाव प्रभावय् मलाकुसे अले थःपिं सु ? थःपिनिगु नितिं माःगु छु ? गुगु कथं योजना दयेका वनेगु धइगु बारे स्पष्ट जुया वनेमाःगु आवश्यकता दु । 
ऐतिहासिक नेपाःगाः अर्थात स्वनिगःया आदिवासी नेवाःत खः । नेवाःतसें समुदायया नितिं धकाः थीथी गतिविधि याना वयाच्वंगु दु । विशेष याना नेवाःतसें थःपिनिगु माग, थःपिनिगु अधिकार धकाः सः थ्वयेका वयाच्वंगु दु । उकिं नेवाः खलः पुचःतपाखें दक्ले न्हापां माग धैगु छु अले अधिकार धैगु छु धकाः थुइकेमाःगु आवश्यता दु । माग व अधिकारया सवालय् यक्व मनूत कन्फ्यूज दु । मागयात अधिकार अले अधिकारयात माग धकाः थुइकाच्वंपिं नेवाःत यक्व दु । 
माग धैगु थ्व यायेमाल, व यायेमाल धकाः धकाः सः तयेगु खः । व धइगु संविधान कानुनय् मदुगु समुदायया नितिं यायेमाःगु खँ खः । माग धइगु तत्काल पूवनीमखु दीर्घकालि जुइ । गथे कि नेवाःतसें माग याना वयाच्वंगु धइगु नेवाः स्वायत्त राज्य खः । थ्व नेवाःतय्गु ता ई न्ह्यःनिसेंया माग खः । थ्व माग पूवंकेगु नितिं संविधान संशोधन यायेमानी । संविधान संशोधन यायेगु नितिं कि संसदं यायेमाल कि त सतकं यायेमाल  थुकिया नितिं नेवाःतसें यायेगु तयारी छु खः ? तयारी छुं हे मयायेगु खःसा अज्वःगु माग पूवंकेत यक्व ई माली । धाइ नं दु नि धुँ स्यायेगु खँ ल्हायेगु तर छुं स्यायेगु हे तयार मयात धाःसा अवाश्य नं छुं तकं नं स्याये फइमखु । थ्व खँयात थुइकाः नेवाःतसें नेवाः स्वायत्त राज्यया माग याना सः थ्वयेकेगु नाप नापं माःगु कथंया तयारी नं यायेमाः । 
अधिकार धइगु संविधान, कानुनय् दुगु चीज कायेगु खः । संविधान व कानुनय् दुगु चीज कायेगु धइगु अःपुक वयेमाःगु खः तर ब्रम्हुवादी नेतातसें राज्यसत्तां उकियात बियाच्वंगु अवस्था मदु । गथे कि नेपाःया संविधानय् दुगु अले भाषा आयोगं सिफारिस याःगु कथं बागमती प्रदेशय् नेपालभाषा व तामाङ भाषायात सरकारी कामकाजि भाषाया रुपय् लागू यायेगु नितिं ऐन हयेत गुलि संघर्ष यायेमाल । नेवाः देय् दबू स्वनिगः विशेष प्रदेश समितिया पहलकदमिइ निदँ तक संघर्ष यायेमाल । सतकय् क्वहां वयेमाल । गुलि डेलिगेशन वनेमाल । यक्व हे कथंया कुतः यायेमाल । अन्ततः राजनीतिक दलत व प्रदेश सांसदत बाध्य जुया नेवाः व तमाङतय्गु भाषाया अधिकारयात बिइगु नितिं कानून दयेकेत बाध्य जुल । संविधान व भाषा आयोगया सिफारिस बिनाया भाषा ऐनया कल्पना तकं यायेफइमखु । उलि जक मखु भाषा ऐन हयेत बाध्य जूगु धइगु नेवाः व तामाङतसें भाषा ऐन महल धाःसा थःपिन्त नेवाः व तामाङ समुदायपाखें अविश्वास याइ धकाः तायेका संघीयताया विरोधीतसें तकं समर्थन याना सर्वसम्मत कथं भाषा ऐन वःगु खः । भाषा ऐन वःगु धइगु राजनीतिक दलया नेताय्सं जक याना वःगु मखु । इमिसं जक याना वःगु खःसा ला न्हापा हे वयेमाःगु खः । तर समुदाय स्वयं आन्दोलनय् क्वहां वःगुलिं बाध्य जुया हःगु खः । थ्व भाषा ऐन हःगु नं संविधान व भाषा आयोगया आधार कया दुुगु अधिकारयात कार्यान्वयनया नितिं माःगु ऐन हःगु खः । संविधानय् दुगु अधिकार कार्यान्वयनया नितिं माःगु ऐन हयेत ला थुलि थाकू धाःसा संविधानं कल्पना हे मयाःगु हयेत गुलि थाकुइ धकाः अःपुक हे अनुमान यायेफइ । 
नेपाःया आदिवासी जनजातितय्गु नितिं ब्यवस्था यानातःगु संविधानया धारा ५६ या ५ सं व्यवस्था यानातःगु स्वायत्त क्षेत्र, संरक्षित क्षेत्र, विशेष क्षेत्रया सवाल आः तक नं राज्यं कार्यान्वय यानाच्वंगु मदुनि । सर्वोच्च अदालतं कानून दयेका कार्यान्वयन या धकाः आदेश बिउसां नं राज्य पक्षं लागू यानाच्वंगु मदुनि । संविधानया दृष्टिकोणं धायेगु खःसा थ्व धइगु आदिवासी जनजातितिय्गु अधिकारया खँ खः । अधिकार तकं बिइत राज्यसत्ता तयार जुयाच्वंगु मदुनि । अथे हे स्थानीय सरकार संचालन ऐनय् दुगु व्यवस्था कथं नेवाःतय्गु भूमिइ अनया संस्कृतिक संरक्षण सम्वद्र्धनया नितिं सांस्कृतिक संरक्षित क्षेत्र ऐन दयेका ज्या याये फइगु व्यवस्था दु । उकिया नितिं स्वनिगः व स्वनिगः जःखः छुं छुं पालिकाय् तयारी जुयाच्वंगु व यानाच्वंगु दुसा थुगु कथंया नेवाःतय्गु अधिकार फुक्क पालिकाय् अःपुक वःगु मदुनि । अथे हे भाषा आयोगं गुगु कथं नेपालभाषायात स्थानीय भाषा कथं स्वनिगःया फुक्क पालिकाय् लागू यायेगु नितिं पौ छ्वयेगु ज्या याये धुंकूगु दु । बागमती प्रदेशया भाषा ऐन वये धुंकाः अथे भाषा आयोगं पौ छ्वःगुयात नेवाः देय् दबू स्वनिगः विशेष प्रदेशया संयोजनय् स्वनिगःया येँ, यल व ख्वप जिल्लाया ग्वहालिइ सम्वन्धित पालिका समितिया पहलय् स्वनिगःया फुक्क पालिकाय् उगु पौ थ्यने धुंकूगु दु तर उकियात आः तक छुं नं पालिकां कार्यान्वनया नितिं पहल तकं याःगु मदुनि । इमिसं स्थानीय भाषा ऐन दयेका कार्यान्वयन यायेमाःगु खः यानाच्वंगु मदु । थुकिया नितिं नं संघर्ष हे यायेमालीगु अवस्था दु । संविधानय् दुगु, कानुनय् दुगु अले संवैधानिक आयोगं सिफारिस याःगुयात ला कार्यान्वयनया नितिं, माग पहल यायेगु नितिं राज्य सत्ता तयार जुयाच्वंगु मदु । थ्व धइगु केन्द्रीय सरकार जक मखु स्थानीय सरकारयात नं नेवाःतप्रति सकारात्मक दु धकाः धायेके फयाच्वंगु मदुगु खँ स्पष्ट जू । 
नेपाल संवतया हे खँ ल्हायेगु खःसां केन्द्रीय सरकारं विक्रम संवत नाप नापं नेपाल संवतयात नं च्वयेगु नितिं स्थानीय सरकारयात पौ तकं च्वये धुंकूगु अवस्थाय् नं अप्वः याना पालिकां उकियात ब्यवहारय् लागू यानाच्वंगु खने मदु । छु थुकिया नितिं नं आः संघर्ष हे यायेमालीगु जकं मखुला धकाः न्ह्यसः ब्वलना वइगु स्वाविक हे खः । 
थुगु कथं स्वल धाःसा आःया अवस्थाय् नेवाःत थःपिनिगु अधिकारया नितिं न्ह्याः वनेगु धइगु संविधान व कानुनय् दुगु लागू याकेगु नितिं खः धकाः थुइकेमाः । अधिकारया सवालय् छुं नं राजनीतिक पार्टीया नेता कार्याकर्तातसें तत्कालया नितिं मथुया विरोध याःसां बास्तवय् व साझा खँ खः, संवैधानिक खँ खः धकाः थुइकाः वनेमाः । उकिया नितिं नेवाःतसें थौंया इलय् थःपिनिगु अधिकार छु छु खः धकाः नं थुइकेमाः । अथे हे नेवाःत आदिवासी जनजाति जूगुलिं आदिवासी जनजातिया अधिकार धइगु नं नेवाःतय्गु अधिकार खः । उकिं आदिवासी अधिकारया नितिं नेपाःया फुक्क आदिवासी जनजातितलिसे सहकार्य याना न्ह्याः वनेमाःगु अवस्था दु । अले मागया सवालय् नं नेवाःतसें थःपिन्सं तयागु माग पूवंकेगु नितिं तयारी गुगु कथं यायेगु अले आदिवासीया मागया सवालय् आदिवासी जनजातितलिसे नापं जाना गुगु कथं वनेगु धकाः दीर्घकालिन योजना हे दयेकेमाःगु अवस्था दु । थुकिया नितिं नेवाः खलः पुचःया नेतृत्व यानाच्वंपिं अले आदिवासी नापं नेवाः अधिकारया नितिं सः थ्वयेकाच्वंपिं गम्भीर जुया न्ह्याः वनेमाःगु आवस्यकता दु ।